11 thg 10, 2013

Người Mày ở Giăng Màn: Còn lại gì cổ tục xưa?

Người Mày trong hệ gia đình Rục, Mày, Sách, Mã Liềng, Khùa, Trì, Thổ thuộc dân tộc Chứt ở Quảng Bình. Tộc người Mày chỉ nhỉn hơn một ngàn người dưới núi Giăng Màn, nhưng có cuộc sống uyển chuyển với tự nhiên, thông minh với thế giới hoang dã xung quanh và đặc biệt, họ chưa động chạm đến tư hữu và có nhiều cổ tục lạ lẫm, bí ẩn.

Chòi đẻ riêng cho phụ nữ người Mày

Với người Mày vùng Dân Hóa, Trọng Hóa (Minh Hóa, Quảng Bình), lửa sinh ra nhịp điệu cuộc sống, ánh sáng của lửa xua tan bóng đêm để được ngồi bên già làng nghe kể các sự tích xưa. Vì thế, lửa được cúng tế như vị thần quan trọng trong căn nhà người Mày.


Lửa tạo ra hiểu biết

Chúng tôi tìm hiểu ngọn lửa trong gia đình các người Mày, được biết nó rất quan trọng. Người Mày "cất lửa" bằng bùi nhùi và các vật dụng thô sơ. Thế nhưng, ngọn lửa tưởng như bình thường ấy lại là vật biểu trưng được người Mày xem là thần lửa, một trong những yếu tố sinh ra cuộc sống, và họ xem lửa là nơi khởi phát của hiểu biết.

Mỗi lần có việc trọng hoặc vào nhà mới, bếp lửa được cúng bằng một con gà, một con cá khe, hai chiếc đũa, tượng trưng các am tường do lửa đưa ra. Bài cúng là xin thần lửa phù trợ gia đình, xóm bản được yên lành, sức khỏe.

Cụ Hồ Xếp nói: "Ngọn lửa tạo ra nước chín, uống sôi, giúp đồng bào hiểu được vị ngon của thịt rừng làm chín và nước sôi làm ấm bụng". Lửa dùng để sưởi ấm khi gió rét, ốm đau, sinh đẻ, lửa cũng giúp chiến đấu với dã thú, bệnh tật, lửa tạo ra hiểu biết về môi trường xung quanh, lửa cũng giúp rèn dũa tên đồng, nồi niêu cho cuộc sống vượt qua mông muội.

Một trong những linh vật hình voi tượng trưng sức mạnh của thần rừng trong tín ngưỡng của người Mày

Trí khôn của người Mày đã bảo giữ ngọn lửa trong mỗi ngôi nhà là quanh năm không hề tắt, bởi nếu lửa tắt, nó như điềm xấu, sẽ có ai đó qua đời, hoặc ốm đau.

Với người Mày, nước tạo ra nguồn sống, thì lửa tìm cách nấu chính các nguồn sống đó cho con người sinh tồn. Cách nghĩ ấy, quả thật sâu sắc với một tộc người nhỏ bé giữa đại ngàn, một vi biến uyển chuyển với núi thẳm rừng sâu.

Cao hơn, các cụ già Mày vẫn chỉ cho con cháu, lửa giúp con người biết suy nghĩ, nhằm phó lúc vây khốn hoặc ở giữa vùng hoang dã một mình. Nghĩ cho cùng, lửa tạo ra người Mày với những thứ xung quanh, bởi với họ lửa ngoài cách nghĩ là vị thần, thì làm gì họ cũng nghĩ đến lửa, từ đi săn, phát rẫy, lên bếp, tránh rét, trú hang...

Quấn chỉ cầu khỏi bệnh

Người Mày ngày nay đau ốm đã nhờ bộ đội biên phòng chữa chạy những căn bệnh nhẹ, nhưng trong ý thức, họ vẫn duy trì cổ tục buộc chỉ cổ tay cầu khỏi bệnh tật. Nếu người Khùa dùng cách buộc chỉ cổ tay cho tình yêu thương vợ chồng, cha con, dòng tộc, hiếu khách thì ngược lại, người Mày dùng chỉ cổ tay khi họ đau ốm, khi động rừng, động bản.

Cột thờ ma trong ngôi nhà người Mày

Tôi được chứng kiến trong 22 hộ đồng bào trên quả đồi hùng vĩ, có hai người đang quấn chỉ cổ tay. Già Hồ Xếp, năm nay 85 tuổi, vừa đau sốt, già vào bếp lửa, dùng các sợi chỉ trắng, xe lại, tự buộc vào tay phải và khấn thần lửa, khấn Giàng rằng: "Con đau, xin thần cho được khỏe, con cột cái dây này để hồn đời trước về phù hộ, cho lại cái sức khỏe, cho lại cái nhanh nhẹn, xin thần, xin Giàng".

Nếu cả bản có nhiều người đau ốm, hoặc có người chết, hoặc đêm mộng thấy động rừng, động bản, cụ Hồ Xếp quấn thêm vòng chỉ nữa cũng ở tay phải và khấn ở trong bếp nhà mình.

Chị Y Hoa vừa sinh con nhỏ, đứa con đau ốm, được bộ đội cho thuốc, nhưng vì tập tục, Y Hoa cũng quấn chỉ phía tay phải. Nhìn vẻ mặt của Y Hoa khi quấn chỉ cổ tay xong có vẻ tự tin hơn với cái sốt nóng của đứa con đỏ hỏn. Bởi tin vào tục cổ xưa ấy, hậu thế người Mày như có sức đỡ tinh thần, giải tỏa tâm lý rất nhiều, mặc dù đó không phải là phương pháp khoa học.

Người Khùa ở lưng chừng núi nếu sinh đẻ đã biết đến trạm xá thì người đàn ông Mày lại dựng cho vợ cái chòi ở sau nhà. Ở đó người phụ nữ tự sinh con, cơm bữa được bới đến, khi ăn đủ ba con khỉ nước, tắm rửa bằng các thứ thuốc rừng dành cho người sinh đúng một tháng, thấy sạch sẻ mới mời mẹ con vào cùng ở chung.

Đó là cổ tục khắt khe, và có khi cả mẹ lẫn con chết do người chồng không lui tới chăm sóc. Cổ tục này hiện đang được bộ đội biên phòng Ra Mai vận động phế bỏ, bởi đã có y tế địa phương đảm đương chăm sóc, nhưng với người Mày rất khó từ giả nó, bởi ở rừng, khó vô cùng để ra trạm y tế khi đường sá cách trở, dằng dặc xa xăm.

Buộc chỉ cổ tay để trừ bệnh, theo quan điểm người Mày

Ma là thành viên gia đình

Nếu người Khùa thờ đa sắc về ma thì người Mày chỉ thờ hai loại ma là Đuc đác và ông bà tổ tiên, hơn nữa, người Mày xem ma là thành viên trong nhà. Bất luận người đàn ông Mày gặp chuyện vui buồn, hay đón khách khứa, hoặc gia đình gặp vận hạn, họ đến cột nhà ma nói chuyện với ma Đuc đác và khấn ma ông bà tổ tiên.

Căn phòng có cột thờ ma không được cho con gái hay phụ nữ bước đến, chỉ con trai và đàn ông mới có đặc quyền đến với ma, thương yêu ma và coi ma là thành viên gia đình.

Theo Hồ Khiên, thờ ma thì nhà nào cũng có, nhưng thờ ma tổ tiên thì chỉ ông trưởng tộc người Mày thờ tự, bàn thờ cũng đơn giản, những hình thù của các dã thú trong rừng bằng gỗ, trên đó là nến bằng sáp ong, và bát nước từ ngọn nước đầu nguồn. Khi cúng bái thì đặt mâm cơm có măng cạnh cột nhà ma, mời ma về ăn.

Lửa là vị thần quan trọng với người Mày

Với người chết, tộc Mày trong bản có mặt đầy đủ, họ mời vị trưởng tộc cúng ma báo việc có người mới chết, xin làm ma mới theo tổ tiên. Họ để con cháu hầu hạ đúng một ngày, rồi cùng cả bản đưa đi chôn, có người đi trước, cầm quả trứng, nguyện cầu ma Đuc đác, ma tổ tiên giang tay đón vong hồn ma mới, quả trứng gà được rơi ở đâu, vỡ toe ra sẽ là nơi đào huyệt để chôn cất người qua đời.

Táng xong, trưởng tộc gọi hồn ma mới biết đường về nhà. Trời chạng vạng, vị tộc trưởng và người con trưởng cầm rựa ra đầu bản đón hồn người chết về cúng mời ba bữa tối gồm xôi nắm, cá khe nướng, ống lồ ô nước, tất cả bỏ trong một cái khay đan bằng tre hay mây.

Qua ngày thứ tư, trưởng tộc và gia đình cầm khay cúng mời ma mới ra mộ, đặt mọi thứ ở đó. Từ đó họ hết thờ, hết cho ma mới ăn. Tám ngày sau lại có lễ hết khó, lễ gồm hai mâm cúng, giết gà, làm heo, có rượu, đơm nước suối thật mát, một mâm cúng ma mới rồi mời ông bà tổ tiên, một mâm khấn thần Ku Lôông và các vị thần đã giúp đỡ người sống, họ xin vong linh người chết được trở thành thần, thành ma đi theo thần núi, thần đất để giúp dân giúp bản.

Một tháng sau, trưởng tộc mời thầy mo về tẩy uế, làm lễ cất tang, từ đó người Mày không gặp lại ngôi mộ, mọi việc đều nằm ở cột nhà ma...

Chia tay đồng bào Mày với một tuần gắn bó, biết cạnh mình có người anh em bé nhỏ nhưng dẻo dai, khó khăn nhưng hiếu khách, thông minh và dí dỏm giữa một khung trời hùng vĩ mới thấy ánh cười của Hồ Khiên, Hồ Meo, Hồ Phăng, Hồ Đi, Hồ Bun, Hồ Chau... đầy cảm hứng, đầy lạc quan theo cách của truyền nhân chiến binh Mày thời viễn xưa. 


HÀN THƯ

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét