"Đăk” và “Ngọk” trong địa danh xứ Quảng

Các địa phương ở phía tây Quảng Ngãi có nhiều xã, phường mang tên gọi khởi đầu bằng chữ “Đăk” và Ngọk”. Đằng sau những danh xưng này là kho tàng lịch sử, văn hóa được người dân gìn giữ qua nhiều thế hệ.

Quảng Ngãi có 96 xã, phường, đặc khu. Trong đó, 16 xã, phường có tên gọi bắt đầu bằng chữ “Đăk” và 3 xã có tên gọi bắt đầu bằng chữ “Ngọk”. Lý giải về ý nghĩa của chữ “Đăk” và “Ngọk”, già A Jar - một người am hiểu về văn hóa các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh, ở làng Plei Đôn, phường Kon Tum cho biết, trong tiếng dân tộc Ba Na thì “Đăk” là nước, còn tiếng dân tộc Ba Na (nhánh Rơ Ngao) thì “Ngọk” là núi.

Đồng bào dân tộc thiểu số ngày trước thường đặt tên làng, xã dựa vào những đặc điểm quen thuộc, đặc trưng của địa phương. Cũng vì ý nghĩa đó mà những làng, xã có tên gọi khởi đầu bằng chữ “Ngọk” thường ở nơi có núi non bao bọc; còn làng, xã có chữ “Đăk” thường ở ven sông, suối, cạnh nguồn nước. 

Cầu Đăk Bla bắc qua sông Đăk Bla, nối 2 phường Kon Tum và Đăk Bla.

Ốc hút Hoa Sứ - Hương vị của ký ức

Giữa nhịp sống ngày một đổi thay, vẫn có những hương vị bền bỉ đi cùng năm tháng, âm thầm neo lại trong ký ức người quê. Ở thôn Đại Ba, xã Vệ Giang, quán ốc hút Hoa Sứ của bà Nguyễn Thị Thảo đã hơn 25 năm đỏ lửa, trở thành điểm hẹn quen thuộc của bao thế hệ thực khách.

Món ốc hút Hoa Sứ hấp dẫn nhiều thế hệ thực khách ở xã Vệ Giang.

Mùa hồng chín ở Măng Đen

Những ngày này, xã Măng Đen (Quảng Ngãi) như khoác lên mình chiếc áo đỏ vàng rực rỡ. Mùa hồng chín đã giúp nơi đây trở thành điểm dừng chân, check-in thú vị của du khách gần xa.

Làm du lịch trên lòng hồ Sê San

Giữa lòng hồ Sê San mênh mông nơi biên viễn của tỉnh Quảng Ngãi mới, có một làng chài của những cư dân quê ở Cà Mau, An Giang, TP. Cần Thơ... đến lập nghiệp. Tận dụng lợi thế thiên nhiên ban tặng, người dân đã phát triển du lịch trên lòng hồ Sê San để có thêm thu nhập.

Vượt quãng đường hơn 120 km, chúng tôi mới đến được bến thuyền của làng chài Sê San, thuộc địa phận thôn 7, xã Ia Tơi. Lênh đênh trên chiếc thuyền máy chừng mươi phút, một ngôi làng đẹp như tranh thủy mặc hiện ra giữa mênh mông sông nước.

Nhà nổi trên lòng hồ Sê San. Ảnh: NG.BAN

Ngất ngây với tour xuyên rừng xuống biển

Một cách rất tình cờ, tôi đã có một hành trình trải nghiệm xuyên tỉnh Quảng Ngãi theo trục Đông - Tây, hướng từ rừng xuống biển đầy thú vị và ý nghĩa, đó là từ ngã ba Đông Dương đến đảo Lý Sơn. Mỗi chặng đường đi qua và dừng chân đều để lại trong tôi những ấn tượng mạnh mẽ với tất cả sự mê say ngất ngây.

Miền biên viễn ngút ngàn lau

Từ trung tâm xã Bờ Y theo Quốc lộ 40 khoảng 10 km đến ngã ba biên giới, tôi rẽ trái để lên cột mốc nơi giao nhau của 3 nước Việt Nam - Lào - Campuchia (còn gọi là ngã ba Đông Dương). Đường vào cột mốc dài khoảng 14 km, được trải bê tông khá “mượt” nhưng nhỏ và nhiều dốc quanh co, khúc khuỷu.

Tuy phải rất cẩn trọng khi ngồi sau tay lái, nhưng càng lên cao càng thêm phần hào hứng, bởi đất trời cứ như gần lại và mở ra lồng lộng trước mắt. Hai bên là những vườn cà phê và bạt ngàn cây cao su. Điều khiến tôi say đắm là lau trải dài trên những ngọn đồi, sườn dốc. Nhiều đoạn tôi phải dừng lại chiêm ngắm và chụp ảnh vì không cưỡng được vẻ đẹp của cỏ cây, hoa lá và đất trời.

Vẻ đẹp của núi

Quảng Ngãi có nhiều bãi biển đẹp, nước trong xanh, sóng êm và cát mịn, như bãi biển Khe Hai, Mỹ Khê, Châu Tân, Châu Me, Thanh Thủy, Đức Minh; có đặc khu Lý Sơn hấp dẫn bởi trầm tích núi lửa triệu năm. Song, điều đó cũng chưa đủ khi nói về vẻ đẹp của Quảng Ngãi. Bởi lẽ, vùng đất Ấn Trà còn có sự kỳ vĩ, trùng điệp của núi rừng, với những huyền thoại, truyền thuyết, chuyện kể dân gian được thêu dệt từ những ngọn núi thiêng...

Bức tranh hữu tình

Diện tích của tỉnh Quảng Ngãi rộng 14,8 nghìn km², riêng rừng núi chiếm gần 2/3, còn lại là vùng cao nguyên, trung du và đồng bằng. Nhìn trên bản đồ, địa hình phía tây tỉnh rộng lớn chập chùng núi đồi, xuôi về phía đông hẹp dần với vùng đồng bằng bé nhỏ. Quảng Ngãi có nhiều dân tộc anh em cư trú trong sự che chở của những dãy núi nằm ven rìa đông - đông bắc của địa khối Kon Tum. Cao chất ngất về phía tây là dãy núi Ngọc Linh hùng vĩ có ngọn Ngọc Linh cao 2.605 m, được mệnh danh là nóc nhà của Tây Nguyên.

Cúm núm - Món ăn dân dã của ngư dân vùng biển

Cúm núm biển thường xuất hiện nhiều từ độ tháng 9 đến tháng 3 âm lịch. Thoạt nhìn cúm núm rất giống cua, ghẹ nhưng trên mu và càng có màu vàng nhạt xen lẫn màu đà, 2 càng to gồ ghề, hơi dẹp. Tuy mình cúm núm ít thịt, thịt chủ yếu ở hai cái càng nhưng lại thơm ngon đậm đà chằng thua gì ghẹ nên luôn là món ăn ưa thích của ngư dân vùng biển.

Đến mùa cúm múm, hầu hết ngư dân hành nghề lưới cước ở các xã ven biển huyện Bình Sơn đều đánh bắt; song nhiều nhất là ngư dân hành nghề lưới ghẹ. Xã Bình Đông có gần 100 hộ theo nghề này nên khai thác được nhiều cúm núm. Người dân ở đây cho biết, ngư dân địa phương không ai hành nghề cúm núm cả, đến mùa chúng mắc đầy lưới của những người hành ghề lưới ghẹ. Có hôm, chỉ đánh được vài ký ghẹ, nhưng thu được gần cả tạ cúm núm. Những lúc như vậy phải nhờ người thân gỡ giúp, để có thời gian giặt giũ lưới chuẩn bị cho chuyến biển tiếp theo. Điều khác biệt là ngư dân ở đây khi đánh bắt được cúm núm, ít khi bán mà chỉ để ăn, hoặc đem biếu người thân. Nếu hôm nào đánh được nhiều thì gỡ càng đem bán bớt, còn thân cúm núm để lại ăn.

Ngư dân hành nghề lưới ghẹ ở Bình Đông sau chuyến ra khơi đánh bắt được rất nhiều cúm núm.

Món chè cô Hứa

Chè là món ăn phổ biến ở nhiều địa phương. Hầu như xã, phường nào ở Quảng Ngãi cũng có một vài tiệm chè được lòng thực khách gần xa. Riêng tôi vẫn thường thưởng thức món chè ở quán cô Hứa, xã Nghĩa Thuận (Tư Nghĩa).

Hơn 40 năm qua, hương vị thơm ngon của món chè tại quán cô Hứa đã để lại dư vị ngọt ngào không chỉ đối với nhiều thế hệ học sinh, mà với cả người dân ở các xã phía tây huyện Tư Nghĩa. Nhiều người con quê huyện Tư Nghĩa sinh sống tại TP.Hồ Chí Minh đã đặt mua chè ở quán cô Hứa và gửi xe vận chuyển vào.

Món chè ở quán cô Hứa được nhiều người ưa thích.

Hấp dẫn bánh bèo, bánh ướt Cô Hai

Bánh bèo, bánh ướt là những món ăn quen thuộc, dân dã của người Quảng Ngãi. Nếu như TP. Quảng Ngãi nổi tiếng với quán bánh bèo bà Lợi (xã Tịnh Khê), thì ở TX. Đức Phổ có quán bánh bèo, bánh ướt cô Hai, luôn hấp dẫn thực khách gần xa.

Quán bánh ướt, bánh bèo Cô Hai được nhiều thực khách yêu thích.

Hấp dẫn món cháo vịt, lòng chưng

Quảng Ngãi có nhiều quán cháo vịt ngon, hấp dẫn. Trong số đó, quán cháo vịt mang tên Bà 2 ở đường Nguyễn Bá Loan (TP.Quảng Ngãi) được nhiều thực khách yêu thích.

Ngoài cháo vịt, quán có món lòng chưng thơm ngon, hấp dẫn.

Lạ miệng với mì Quảng cá lóc

Nhớ ngày ở quê, khi nhà nhà tát ao, nước cạn những con cá lóc, cá rô còn sót lại được ông đem ra chợ bán, số còn lại để dành ăn. Ngoài những món quen thuộc như cá lóc kho nghệ, cá lóc nướng gừng, bà tôi thường đãi cả nhà món mì Quảng cá lóc.

Món mì Quảng cá lóc của bà không giống với bất kỳ món mì Quảng nào mà sau này tôi đã từng ăn. Tôi nhớ ngày ấy, bà thường làm sợi mì Quảng bằng thủ công, ngâm gạo vài giờ, rồi dùng cối xay đá xay thành bột mịn rồi mới lọc lấy nước đem đi tráng. Có lẽ chính hương vị phù sa của đồng quê và sự tỉ mỉ, chăm chút của bà đã khiến nó trở nên đặc biệt đến vậy.

Những con cá lóc mang về được bà đánh vảy, cho ít muối vào rửa sạch nhớt, rồi cho vào nồi luộc trên bếp chừng năm đến bảy phút. Nhấc nồi cá xuống để nguội rồi lọc thịt cá để riêng. Giã nát nghệ củ, hành củ, củ nén với chút gia vị rồi ướp cá chừng ba mươi phút cho thấm.

Mì Quảng cá lóc.

Từng có một khu rừng già ở Lý Sơn

Nói Lý Sơn từng có cánh rừng già chẳng mấy người tin vì các ngọn núi - là miệng núi lửa ở hòn đảo này phần lớn là núi đá, đất đai cằn cỗi, cây rừng mọc làm sao được. Nhưng Lý Sơn từng tồn tại một khu rừng già là có thật.

Từ một bức ảnh

Hải quân Mỹ đã chụp bức ảnh rừng nguyên sinh trong lòng hồ Thới Lới năm 1965 khi họ tiến hành cuộc “chiến tranh cục bộ” ở Việt Nam. Bức ảnh cho thấy, người chụp đứng ở vị trí trạm ra đa ngày nay, lia ống kính về phía miệng núi lửa Thới Lới là cánh rừng già, biển ở phía xa xa.

Như mọi người đã biết, sau thất bại của “chiến tranh đặc biệt” (1961 - 1965), Mỹ đổ quân ồ ạt vào miền Nam. Ngoài xây dựng hàng loạt căn cứ quân sự rất quy mô như Biên Hòa (Đồng Nai), Dục Mỹ (Khánh Hòa), Chu Lai (Quảng Nam), quân Mỹ còn hình thành hàng loạt cứ điểm ở những hòn đảo có vị trí chiến lược như đảo Lý Sơn. Họ lắp đặt ra đa trên đỉnh núi Thới Lới, đồng thời xây sân bay dã chiến ở phía đông đảo nhằm khống chế toàn bộ khu vực biển Trung Trung Bộ. Nhắc lại lịch sử để nói về bức ảnh chụp có khu rừng già trong miệng núi lửa Thới Lới là do Hải quân Mỹ chụp. Đây là ảnh màu, điều mà các thợ ảnh người Việt không có được vào thời điểm lúc bấy giờ.

Hấp dẫn các món rang từ càng cúm

Hầu hết các quán hải sản trên địa bàn TP. Quảng Ngãi đều có món càng cúm rang muối ớt hoặc rang me trong thực đơn. Càng cúm là phần càng của con cúm núm, một loại cua có nhiều ở các tỉnh ven biển miền Trung. Tại Quảng Ngãi, cúm núm có ở vùng biển Sa Huỳnh (TX. Đức Phổ), Bình Châu (Bình Sơn).

Cúm núm có hình dạng gần giống cua biển nhưng có chân và càng nhỏ, ngắn hơn. Phần mai của cúm núm có hình tròn, cứng. Từ giữa mùa đông đến mùa xuân là thời điểm sinh trưởng mạnh nhất của cúm núm. Khoảng thời gian này, muốn bắt cúm núm chỉ cần chờ khi thủy triều xuống, cầm theo khúc cây nhỏ buộc sẵn cước, ngắn khoảng nửa sải tay, buộc con cá nhỏ hoặc tôm làm mồi vào đầu sợi cước. Chỉ cần lội ra gần mép sóng một chút để cắm câu, đợi cúm núm trồi lên trên cát tìm mồi thì dùng vợt xúc.

Càng cúm rang me với vị mặn mòi kết hợp với vị chua thanh mát của me tạo nên món ăn dân dã, đậm đà.

Lạ miệng cùng cá bùng binh

Độc đáo từ tên gọi đến hình dáng, nhưng cá bùng binh luôn hiện diện trên mâm cơm gia đình của cư dân miền biển ở Quảng Ngãi. Bởi lẽ, thịt cá bùng binh trắng phau như thịt gà và có vị thơm ngon, hấp dẫn.

Ở vùng biển Quảng Ngãi, cá bùng binh xuất hiện quanh năm, nhưng nhiều nhất là vào mùa xuân và mùa hè. Giá cá bùng binh dao động từ 40 - 60 nghìn đồng/kg. Cá bùng binh có thể chế biến thành các món như: Nướng, hấp, chiên, kho tộ, nấu canh, nhưng ngon nhất vẫn là nướng và nấu canh chua.

Những hôm trời oi bức, tô canh chua nấu từ cá bùng binh cùng một ít thơm, cà chua, rau ngổ, rau ngò, ớt xắt lát vẫn thường hiện diện trên mâm cơm của gia đình tôi như một món ăn giải nhiệt. Cạnh bên tô canh chua còn nghi ngút khói là dĩa mắm ớt tỏi. Những khúc cá bùng binh với thịt trắng phau vừa vớt ra khỏi tô canh, liền được thả vào dĩa nước mắm.

Món cá bùng binh nướng.

Về Sa Huỳnh thưởng thức món cá đuối

Về Sa Huỳnh, phường Phổ Thạnh (TX.Đức Phổ), du khách đừng quên thưởng thức các món ăn được chế biến từ cá đuối thơm ngon, đặc biệt là món cá đuối khô nướng chấm mắm me.

Cá đuối được ngư dân đánh bắt ở khơi xa. Sau khi vớt cá lên khỏi mặt nước, ngư dân dùng dao xẻ cá và rửa sạch rồi đặt lên những dụng cụ phơi phóng trên mui tàu. Cá đánh bắt ở khơi xa rồi phơi nắng giữa biển cả bao la nên người dân ở Sa Huỳnh gọi là đuối khơi. Đuối khơi là một trong những sản vật của Sa Huỳnh được nhiều người ưa thích khi đến vùng đất này. Du khách thường mua đuối khơi về chế biến món ăn ngon, và làm quà tặng cho người thân, bạn bè.

Cá đuối khô nướng chấm mắm me là món khoái khẩu của nhiều người.

Còn mãi hương vị bánh kẹo Quảng Ngãi

Từ bao đời nay, Quảng Ngãi đã khẳng định tên tuổi với nghề mía đường truyền thống, làm nên những sản phẩm bánh kẹo đậm đà bản sắc quê hương. Giữa nhịp sống hiện đại, thật đáng trân trọng biết bao khi vẫn còn những gia đình, doanh nghiệp hết lòng gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa lâu đời, đưa các sản phẩm bánh kẹo vươn mình ở thị trường trong và ngoài nước.

Gìn giữ nghề xưa

Giữa thị trường bánh kẹo hiện đại đầy cạnh tranh, đa dạng và phong phú, sản phẩm bánh kẹo truyền thống Quảng Ngãi vẫn luôn giữ vững vị thế đặc biệt đối với người tiêu dùng. Bởi, với nhiều người, những sản phẩm bánh kẹo không chỉ đơn thuần là món ăn, mà còn là biểu tượng văn hóa, là hương vị lưu giữ ký ức của bao thế hệ. Kẹo gương Phước Yến, kế thừa từ thương hiệu kẹo gương Hoàng Yến nổi tiếng, là một trong những sản phẩm tiêu biểu của sự kết tinh ấy.

Cá diếc kho khế chua

Ở Mộ Đức quê tôi, cá diếc thường được nấu rau răm, nấu cháo, kho mặn với gia vị gừng, nghệ hoặc với khế chua.

Cá diếc là một trong những loại cá đồng quen thuộc với nhiều người. Từ cá diếc, các bà, các mẹ chế biến được nhiều món ngon, dân dã nhưng không kém phần hấp dẫn. Mùa này, đi chợ sớm, các bà, các mẹ có thể mua được mẻ cá diếc tươi ngon.

Món cá diếc kho khế chua.

Thơm ngon gà nướng, xôi đậu xanh

Nếu như Tây Nguyên hùng vĩ cuốn hút thực khách với món gà nướng, cơm lam thì ở Quảng Ngãi từ lâu có món gà nướng, xôi đậu xanh cũng thơm ngon, hấp dẫn mọi người.

Món gà nướng, xôi đậu xanh.

Tục thờ thần rắn trên đảo Lý Sơn

Từ thuở xa xưa, khi đặt chân đến đảo Lý Sơn, người Việt đã sinh sống, hòa nhập, giao thoa với nền văn hóa Chămpa bản địa, trong đó có tục thờ thần rắn Naga. Đây là vị thần bảo vệ nguồn nước, giúp mưa thuận gió hòa.

Trong tâm thức của người dân Lý Sơn, khi rắn xuất hiện ở rừng cây hoang vắng, nơi có dinh, miếu thờ linh thiêng thì cho rằng đó là thần linh về ngự trong hình tượng “lốt rắn”, nên không được dùng đá ném, dùng cây đánh phá, cũng không nói lớn tiếng “chửi rắn”. Cũng có người nhìn thấy rắn ở dinh, miếu thì phải vào dinh thờ thắp hương cầu nguyện để được rắn thần phù hộ bình an, không bị quở phạt.

Cổng tam quan chính đi vào dinh Đụn - nơi thờ nữ thần U Linh Xà Nữ Vương.

Rắn trong tâm thức người Quảng Ngãi

Trong những câu chuyện dân gian của người Quảng Ngãi, hình tượng rắn hiện lên muôn hình, muôn vẻ. Rắn có lúc được người xưa thần thánh hóa và tôn thờ, đi vào đời sống tâm linh; có lúc lại trở thành biểu tượng của cái ác, gieo rắc nỗi sợ hãi cho con người.

Theo các truyền thuyết, thần thoại được các thế hệ người Quảng Ngãi ở miền xuôi lẫn miền ngược truyền lại từ xa xưa, hình tượng rắn được người xưa khắc họa bằng những “gam màu” đối lập. Rắn vừa là hiện thân cho cái ác, với tâm tính dữ dằn, hung hãn; vừa đại diện cho cái thiện với những biểu hiện nhân tính, biết trả ơn, có tình, có nghĩa.