Người đặt tên văn hóa Sa Huỳnh

Bà Madeleine Colani, một nhà khoa học nổi tiếng người Pháp đã khai sinh và định danh "Văn hóa Sa Huỳnh", một trong ba nền văn hóa thời tiền sử ở Việt Nam (Đông Sơn, Sa Huỳnh, Óc Eo). Những phát hiện, khám phá ban đầu của M.Colani đã đặt nền móng quan trọng, gợi mở cho các nhà nghiên cứu sau này về nền văn hóa Sa Huỳnh.

Nhà khảo cổ học Madeleine Colani (đứng giữa, hàng đầu) cùng các nhà khoa học Pháp và Việt Nam. Ảnh: TL

Madeleine Colani sinh năm 1866 tại Strasbourg, vùng đông bắc nước Pháp. Năm 1884, M.Colani nhận bằng cao đẳng, một bằng cấp danh giá mà vào thời đó rất ít cô gái trẻ đạt được. Theo lời kêu gọi của Paul Doumer - Toàn quyền Đông Dương lúc bấy giờ, M.Colani đã sang Việt Nam. Năm 1929, Louis Finot - Giám đốc Viện Viễn Đông Bác cổ (EFEO) đã quyết định nhận bà là thành viên. Từ đó, M.Colani tiến hành cuộc khảo sát tại Hòa Bình, vịnh Hạ Long, Cánh đồng Chum ở Thượng Lào và đặc biệt các di chỉ văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung Việt Nam.

Dấu xưa ở đình Thanh Khiết

Đình Thanh Khiết, ở thôn Thanh Khiết, xã Nghĩa Hà (TP.Quảng Ngãi) còn lưu giữ kiến trúc cổ xưa và mang đậm nét văn hóa của làng quê Việt Nam. Đây là nơi sinh hoạt văn hóa tinh thần của người dân làng Thanh Khiết.

Chuyện xưa qua tên gọi

Đình Thanh Khiết gợi nhớ nhiều câu chuyện xưa. Đình tọa lạc ở thôn Thanh Khiết, làng quê bên phía hữu ngạn vùng hạ lưu sông Trà Khúc. Nơi đây chỉ cách biển vài ba cây số, nhưng là vùng thuần nông, người dân không làm nghề biển. Trước đây, làng Thanh Khiết được nhiều người biết đến qua câu ca dao: “Gái Thanh Khiết chuyên nghề cải giá/ Trai Sung Tích chuyên dạ kén dâu”. Cải giá ở đây ý nói rau cải, rau giá, làng này chuyên nghề trồng rau. Về sau, người dân ở làng Thanh Khiết còn trồng nhiều hoa tươi để bán, nên gọi là làng hoa Nghĩa Hà. Còn làng Sung Tích nằm bên kia sông phía đối diện (nay là xã Tịnh Long, TP.Quảng Ngãi), chuyên trồng dâu nuôi tằm, nên mới gọi là kén dâu.

Đình Thanh Khiết ở thôn Thanh Khiết, xã Nghĩa Hà (TP.Quảng Ngãi). Ảnh: CAO CHƯ

Đình làng An Thạnh: Nơi lưu giữ nét văn hóa xưa

Đình làng An Thạnh, ở thôn An Thạnh, xã Bình Tân Phú (Bình Sơn) có từ lâu đời, lưu giữ nét đẹp văn hóa, tín ngưỡng của người dân địa phương qua nhiều thế hệ.

Theo lời kể của các bậc cao niên, đình làng An Thạnh được người dân địa phương góp tiền, của xây dựng cách đây hơn trăm năm trước, để thờ Thành hoàng, các vị thần cai quản làng và các bậc tiền nhân. Đình làng không chỉ là nơi gặp gỡ, giao lưu của người dân, mà còn ghi dấu nét đẹp văn hóa, tín ngưỡng từ thời xa xưa được lưu truyền cho đến ngày nay. Hằng năm, vào dịp tiết Thanh minh (tháng Ba âm lịch), người dân dọn vệ sinh, sửa sang lại khu vực đình làng, sắm sửa nhiều lễ vật để tổ chức lễ cúng, thể hiện lòng thành kính tri ân các vị thần và bậc tiền nhân đã có công dựng làng, lập ấp xưa kia.

Phía trước cổng đình làng An Thạnh có cây sộp hàng trăm năm tuổi. Ảnh: An Nhiên

Cá sặc kho nghệ

Món cá sặc kho nghệ hấp dẫn bởi mùi vị đặc trưng. Đây là món ăn quen thuộc của người dân quê. Những ai đi xa luôn nhớ món ăn dân dã này.

Mưa mùa hạ, nhiều người dân ở quê tôi vác nhá đi bắt cá ở những suối khe gom nước vào đầm rộng mênh mông. Vài giờ sau, họ trở về với mớ cá đồng tươi rói. Cá rô, cá diếc, cá sặc... được đổ ra rổ trước ánh mắt thích thú của con trẻ. Cá sặc có hình dáng giống thác lác nhưng thân nhỏ, lớn lắm cũng chỉ nhỉnh hơn hai ngón tay. Tuy không lớn bằng cá sặc rằn nơi sông nước đất phương Nam, nhưng cá sặc ở suối khe hay đầm nước quê tôi rất thơm ngon khi chế biến món ăn.

Món cá sặc kho nghệ thường hiện diện trong bữa cơm người dân quê. Ảnh: T.Thy

Thơm ngon cơm gà

Khi đến Quảng Ngãi, nhiều du khách thường đến các quán cơm gà để thưởng thức món ăn được xem là đặc sản của xứ Quảng. Những hạt cơm vàng ươm, phần thịt gà mềm, dai, cùng những nguyên liệu đi kèm khiến món cơm gà hấp dẫn, ngon miệng. Người Quảng Ngãi cũng thường chế biến món ăn này tại nhà để đãi người thân, bạn bè.

Những dịp nhà có khách hoặc tập trung đông đủ các thành viên trong gia đình, mẹ chồng tôi thường nấu món cơm gà. Để làm món cơm gà, mẹ đặt mua gà nuôi thả vườn của người quen. Sau khi sơ chế gà, mẹ bắc nồi nước lên bếp, cho gà vào nồi ngập nước. Mẹ còn cho thêm một ít muối, củ hành tím đập dập để nước luộc thêm phần thơm ngon. Gà luộc trong khoảng 20 phút, dùng đũa ấn xuyên vào phần thịt gà, kiểm tra thịt gà chín mềm thì vớt gà ra để nguội.

Món cơm gà thơm ngon. Ảnh: Bảo Hòa

Người Hrê, Ca Dong mang họ Đinh từ lúc nào?

Cũng như những đồng tộc láng giềng ở vùng Trường Sơn - Tây Nguyên, các dân tộc thiểu số ở Quảng Ngãi vốn không có họ. Nhưng giờ đây, người Hrê ở huyện Minh Long, Sơn Hà, người Ca Dong ở huyện Sơn Tây đã mang họ Đinh. Vậy người Hrê, Ca Dong mang họ Đinh từ lúc nào?

Nhiều điều thú vị

Trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi, người Hrê cư trú chính ở các huyện Ba Tơ, Minh Long, Sơn Hà và một số ít ở huyện Trà Bồng, Sơn Tây, Nghĩa Hành, Tư Nghĩa; người Ca Dong cư trú chính ở huyện Sơn Tây và một số ít ở huyện Trà Bồng. Về ngôn ngữ, tín ngưỡng, phong tục, tập quán, hai tộc người này có nhiều nét tương đồng. Nếu để nói về sự tương đồng ấy, chắc hẳn phải cần đến các công trình nghiên cứu thuộc nhiều chuyên ngành khác nhau. Ở đây chỉ nói về chuyện họ tên.

Thiếu nữ người Ca Dong ở huyện Sơn Tây. Ảnh: Đăng Vũ

Gỏi da cá lạc

Ở vùng ven biển, cá lạc được ưa chuộng vì bổ dưỡng. Cá lạc được chế biến thành nhiều món ngon như canh chua, um với gừng, nghệ, sả... Đặc biệt, món gỏi da cá lạc luôn hấp dẫn thực khách.

Cá lạc mình dài, da trơn dày, thân to tròn. Cá to bằng cổ chân người lớn, dài cả thước. Cá lạc lạng lấy da phơi vài nắng, rồi đem trộn gỏi thì ngon phải biết!

Món gỏi da cá lạc thơm ngon. Ảnh: Cao Duyên

Nước uống giải nhiệt ngày hè

Thời tiết nắng nóng, tôi thèm được uống thức uống mang đậm hương vị quê nhà mà ngày xưa mẹ thường làm mỗi khi hè đến. Đó là ly nước bắp luộc, hay ly bột sắn dây vừa thu hoạch ngay trong vườn nhà.

Công việc bận rộn khiến tôi không còn thời gian để làm những món ẩm thực từ hạt bắp. Tuy vậy, cứ vào vụ bắp, hằng tuần tôi đều dặn cô bán bắp quen ở chợ đem đến râu bắp và bắp non để nấu nước uống.

Ly nước bắp luộc giải nhiệt ngày hè.

Thành cổ Quảng Ngãi bên bờ sông Trà

Thành cổ Quảng Ngãi nay chỉ còn trong sử sách và câu chuyện kể của các bậc cao niên. Đây là thành cổ có thời gian thiết lập và xây dựng cách đây hơn 200 năm.

Tòa thành tồn tại gần 140 năm

Thành cổ Quảng Ngãi tọa lạc tại nội ô TP. Quảng Ngãi ngày nay, trước đây thuộc làng Chánh Lộ, năm 1876 là xã Chánh Mông, tổng Nghĩa Điền, huyện Chương Nghĩa, phủ Tư Nghĩa, tỉnh Quảng Ngãi. Thành được chuyển lên từ tòa thành thời Gia Long ở hai làng Tân Quan và Phước Lộc (ở xã Nghĩa Hòa, huyện Tư Nghĩa ngày nay) từ năm 1807. Đến năm 1815, thành được xây dựng xong.

Nội thành thành cổ Quảng Ngãi năm 1920. Ảnh: T.L

Ngọt ngon cháo dọp

Cháo dọp là món ăn quen thuộc của người dân quê tôi ở xã Phổ Cường (TX.Đức Phổ). Con dọp có thể chế biến nhiều món ăn, nhưng nhiều người thích nấu cháo bởi hương vị thơm ngon đặc trưng.

Chợ quê nhộn nhịp từ sớm tinh sương. Các bà, các mẹ đi chợ mua thực phẩm mang về chế biến món ăn trong bữa cơm gia đình. Nhiều người mua dọp (còn gọi là vọp) về nấu canh, xào, nướng, luộc... Dọp là loài nhuyễn thể hai mảnh vỏ trông tựa hến nhưng lớn hơn, nhiều con to hơn ngón chân cái nên còn gọi là hến kình. Dọp sống trong lớp bùn non ở đáy sông, đầm nước và cả khe suối. Nhiều người dân ở quê lội nước bắt dọp rồi mang ra chợ bán với giá rất rẻ.

Dọp có thể chế biến nhiều món ăn ngon. 

Món cháo dọp thơm ngon. Ảnh: T.Thy

Rong biển cháy tỏi

Rong biển cháy tỏi là món đặc sản ở huyện Lý Sơn, được nhiều du khách thưởng thức khi đặt chân đến hòn đảo xinh đẹp này.

Món rong biển cháy tỏi chế biến rất đơn giản. Để món ăn được ngon, cần chọn loại rong biển đen, hay còn gọi là rong mứt để làm.

Món rong biển cháy tỏi. Ảnh: TRUNG ÂN

Về thăm địa đạo Hiệp Phổ Nam

Đã 55 năm trôi qua, nhưng trong lòng nhân dân xã Hành Trung (Nghĩa Hành) vẫn luôn nhớ về địa đạo Hiệp Phổ Nam. Đây là nơi đã che chở, bảo vệ cán bộ, nhân dân trong cuộc chiến không cân sức với quân Mỹ ngụy diễn ra ngày 3.8.1965.

Những ngày tháng 9 lịch sử này, chúng tôi về thăm địa đạo Hiệp Phổ Nam để hiểu hơn cuộc chiến đấu ngoan cường, tinh thần bất khuất của quân và dân ta.

Cuộc chiến đấu kiên cường

Từ trung tâm TP. Quảng Ngãi, theo Tỉnh lộ 624 đến nút giao thông vòng xoay ở trung tâm thị trấn Chợ Chùa (Nghĩa Hành), rẽ trái theo Tỉnh lộ 628 về hướng đông, đến ngã tư Bà Viện rẽ trái theo hướng tây bắc, đi thêm 500m là đến di tích địa đạo Hiệp Phổ Nam.

Bia tưởng niệm, khắc tên những người bị quân Mỹ ngụy giết hại ở địa đạo Hiệp Phổ Nam. Ảnh: ĐĂNG SƯƠNG

Thơm ngon món cá liệt

Mùa cá liệt mỡ quê tôi kéo dài từ tháng 3 đến tháng 7 hằng năm. Cá liệt mỡ được chế biến thành nhiều món, có hương vị thơm ngon đặc trưng.

Không lớn và nhiều thịt như cá liệt ngang, cá liệt mỡ chỉ bằng khoảng 2 - 3 ngón tay người lớn, lại lắm xương, ấy vậy mà loại cá biển này lại được nhiều người thích ăn. Bởi vậy, mới có câu ca dao “Cá liệt mà nấu canh chua/ Anh thương em đấy, quê mùa vẫn thương”, hay “Nước mắm ngon dầm con cá liệt/ Em có chồng rồi nói thiệt anh hay”...

Nguyên liệu để nấu món canh cá liệt mỡ. Ảnh: ĐÔNG YÊN

Chuyện lập làng của người Ca Dong

Đồng bào dân tộc Ca Dong ở huyện Sơn Tây gọi làng là plây pla. Trải qua hàng trăm năm định cư ở vùng đất này, người Ca Dong có cách lập làng rất khác biệt, nếu không may làng cũ bị thiên tai, dịch bệnh.

Chọn đất và nguồn nước

Chọn đất và nguồn nước là việc làm đầu tiên khi lập làng. Để chọn đất, người chủ làng (kră plây) sẽ chọn hướng và khu vực mà làng sẽ dọn đến. Theo kinh nghiệm từ bao đời của người Ca Dong, làng sẽ được lập ở lưng chừng núi. Bởi lẽ, phía đỉnh núi là nơi vị thần trên trời trú ngụ, ở phía dưới thấp hơn là nơi ma quỷ lờn vờn. Ở khoảng lưng chừng núi, con người toàn quyền chọn lựa nơi lập làng. Đó thường là phần đất tương đối bằng phẳng, hơi dốc thoai thoải, quay mặt về hướng mặt trời mọc, hơi vồng lên cao một chút. Đó cũng là khoảnh đất làm được dăm ba chục ngôi nhà sàn, tức vừa đủ để người làng cũ chuyển đến, cũng như còn có thể để dành cho con cái, cháu chắt của họ về sau.

Ngôi làng của đồng bào Ca Dong ở lưng chừng núi, trên địa bàn huyện Sơn Tây. Ảnh: Vũ Đức

Canh rau muống nấu trai

Món canh rau muống nấu trai dân dã mà ngon. Thịt trai dai, rau muống giòn mềm, nước canh ngọt thanh cho bữa cơm gia đình thêm hấp dẫn, đậm đà hương vị.

Xã Phổ Cường (TX.Đức Phổ) quê tôi có đầm Lâm Bình nối với sông Trường và dòng Lò Bó rồi góp nước vào sông Thoa trước khi đổ ra biển qua cửa Mỹ Á. Đầm Lâm Bình mang lại nhiều nguồn lợi thủy sản, bởi thế cá, tôm luôn hiện diện trong bữa cơm của người dân quê và cả những phiên chợ xa. Đầm nước cùng những con suối nối liền là nơi trú ngụ của trai, hến, các loài nhuyễn thể hai mảnh vỏ. Những ngày đi bắt trai, hến đọng lại trong ký ức tuổi thơ của bao người.

Canh rau muống nấu trai. Ảnh: Trang Thy

Thơm ngon cá hố tháng Tư

Cá hố là loại cá quen thuộc trong bữa ăn của người dân Quảng Ngãi. Mùa cá hố bắt đầu từ tháng Ba tới cuối tháng Năm, nhưng tháng Tư là thời điểm cá hố đã lớn và thơm béo nhất.

Giờ đang vào giữa mùa cá hố. Những ngày này, trong các mẹt, các thúng cá, tôm của chị em miền biển chở đi bán ở khắp nơi trong tỉnh đều có dăm con cá hố tươi rói, lấp lánh ánh bạc. Cá hố còn được mệnh danh là cá biển mình rồng, bởi lớp da ánh bạc, vây vàng chạy dọc sống lưng. Cá có thân hình dài, có con dài đến cả mét.

Món canh cá hố nấu ngọt và cá hố chiên giòn rất hấp dẫn cho bữa cơm nhà. Ảnh: Thiên Di

Những bãi bồi trên sông Trà

Những gò bồi ven sông là một phần hợp nên sinh cảnh của dòng sông Trà Khúc. Hình ảnh đó đã đi vào lòng người Quảng Ngãi với niềm thương nhớ về dòng sông quê thơ mộng.

Sông Trà Khúc phát nguồn từ cao nguyên Đắc Tơ Rôn, có đỉnh núi cao 2.350m, được hợp nước của bốn con sông sông Rhe (Hre), Xà Lò (Đak Xà Lò), Rin (Dak Krin) và sông Tang (Dak Ong). Từ ngã tư Ly Lang, sông có tên là Trà Khúc và chảy xuôi theo hướng tây - đông hơn 130km, rồi đổ ra cửa Đại Cổ Lũy.

Hồn quê trên sông Trà

Do đặc điểm địa hình, dòng sông ngắn, có sự chênh lệch khá lớn về độ cao giữa vùng núi rừng và cửa sông, nên lưu tốc dòng chảy từ thượng nguồn về trung lưu rất mạnh, đặc biệt là về mùa mưa, xảy ra hiện tượng bào mòn lòng sông và xói lở hai bên bờ sông Trà Khúc. Mặt khác, lượng mưa hằng năm tập trung chủ yếu trong khoảng thời gian chỉ chừng hơn 2 tháng của mùa mưa, do tác động của những cơn mưa lớn và liên tục, nước từ các khe, suối, sông con, mạch ngầm thường xuyên gây ra những vụ sạt lở núi, cuốn đất, đá, cát, mùn, thực vật gãy đổ, trôi theo dòng nước đục ngầu ra dòng chính của con sông, rồi cuốn về phía hạ lưu.

Núi Ấn - sông Trà. Ảnh: H.K

Chuyện kể ở miếu Linh Sơn

Ở vùng hạ lưu sông Trà Khúc, nơi cư dân tụ hội từ lâu đời có rất nhiều đền, miếu. Đặc biệt, tại thôn Thanh Khiết, xã Nghĩa Hà (TP.Quảng Ngãi) có miếu Linh Sơn, thể hiện văn hóa tín ngưỡng vô cùng phong phú và độc đáo.

Xã Nghĩa Hà thuộc vùng hạ lưu sông Trà Khúc, nơi đây có nhiều dấu tích lịch sử, văn hóa, điển hình như phế thành Xuân Quang và nhà thờ Quang chiếu vương Mai Quý thời kỳ đầu chúa Nguyễn, đình làng Hổ Tiếu với nhiều dấu vết cổ xưa. Từ trung tâm TP.Quảng Ngãi xuôi về hướng đông tới xã Nghĩa Phú, men theo con đường hữu ngạn sông Trà Khúc, đoạn qua xã Nghĩa Hà, nhìn về phía tay trái sẽ thấy những tảng đá to giữa xóm làng thuộc thôn Thanh Khiết, đó là núi Giàng, hay núi Đá Đen. Từ đường chính rẽ qua lối nhỏ, chỉ vài chục mét, ta mới nhận ra đó là một gò đồi thấp, nằm ngay trên bờ sông Trà Khúc và những tảng đá to. Chiếc cổng khối trụ vuông, trên có vòm ghi 3 chữ Hán, dịch nghĩa là "Linh Sơn miếu". Ngay bên cạnh một tảng đá lớn có ngôi miếu nhỏ.

Miếu Linh Sơn và tảng đá Chim. Ảnh: Cao Chư

Ốc ruốc - hương vị miền biển

Mùa này ở một số vùng biển của Quảng Ngãi đang vào mùa ốc ruốc. Những con ốc nhỏ xíu, đủ màu sắc được luộc cùng ớt, gừng, sả là món ăn vặt khoái khẩu của nhiều người.

Cào ốc ruốc không chỉ mang lại thu nhập cho nhiều gia đình, mà còn là niềm vui của trẻ con vùng biển. Lúc học cấp một, cuối tuần ba mẹ thường chở chị em tôi về thăm ông bà. Ông dẫn chúng tôi ra bãi biển gần nhà vừa tắm, vừa tranh thủ cào ốc. Chị em tôi chạy trên những triền cát vàng óng ánh, thả vào chiều tiếng cười giòn tan. Tối đến, ăn cơm xong mấy chị em trong xóm đến nhà tôi luộc ốc.

Ốc ruốc là món khoái khẩu của nhiều người. Ảnh: T.ÂN

Mực phủ luộc chấm mắm gừng

Mực phủ luộc chấm mắm gừng là món ăn mà cả người lớn và trẻ con đều thích. Đây là món ăn phảng phất vị mặn mòi của biển lẫn hương thơm của rau xanh trong vườn nhà.

Mực phủ luộc chấm mắm gừng. Ảnh: Trang Thy