Nhà hát thành phố Hải Phòng được xây dựng trong giai đoạn 1897 - 1900 do kiến trúc sư Charrière thiết kế
Nhà hát thành phố là công trình kiến trúc Pháp tiêu biểu, được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích quốc gia năm 2015. Tuy nhiên, quá trình hình thành và tổ chức triển khai xây dựng Nhà hát, thời điểm khởi công, khánh thành đến nay chưa được rõ, còn có nhiều ý kiến khác nhau.
Có nhiều bài viết cho rằng Nhà hát bắt đầu xây dựng từ năm 1904, khánh thành năm 1912. Gần đây, có thông tin là xây dựng từ năm 1898, khánh thành tháng 9 hay tháng 11 năm 1900?
Vừa qua, nhờ sự giúp đỡ của những người bạn Pháp, tác giả bài viết tìm được những nội dung liên quan trong kho tư liệu của Pháp về Đông Dương. Bài viết sau đây bước đầu làm sáng tỏ quá trình xây dựng Nhà hát thành phố.
Cuối thế kỷ XIX, cùng với quá trình hình thành và phát triển của đô thị cảng Hải Phòng, chính quyền thành phố do người Pháp quản lý đã nhận thấy nhu cầu cần có một nơi tổ chức các hoạt động văn hóa, nghệ thuật. Tháng 8/1894, Hội đồng thành phố thuê tòa nhà của ông Samuel tại số 1 Place Paul-Bert (phố Điên Biên Phủ ngày nay) trong 3 năm. Trong đó, tầng một cải tạo thành nhà hát biểu diễn, còn tầng trên sau này sẽ được sử dụng làm trụ sở Phòng Thương mại .
Tuy nhiên, do tòa nhà trên không bảo đảm yêu cầu về âm thanh, tháng 7/1897, Hội đồng thành phố Hải Phòng họp và ra quyết định xây dựng nhà hát mới để phục vụ đời sống tinh thần của cộng đồng người Pháp, viên chức thuộc địa và giới thương nhân, đồng thời tạo điểm nhấn kiến trúc cho trung tâm đô thị.
Công trình được xác định không chỉ là một nơi biểu diễn các tác phẩm trữ tình và kịch, mà còn là thể hiện sự văn minh và thẩm mỹ châu Âu ở Viễn Đông thể hiện vị thế của Hải Phòng như một “thủ đô kinh tế ” ở Bắc Kỳ.
Tổ chức cuộc thi thiết kế Nhà hát
Nhà hát thành phố Hải Phòng ngày nay.
Hội đồng thành phố giao cho kiến trúc sư Ernest Jacques Grelier, Ủy viên Hội đồng, soạn thảo quy chế cuộc thi thiết kế Nhà hát. Cuộc thi được công bố vào tháng 8/1897, hạn nộp bài là trước 5 giờ chiều 15/11/1897.
Theo quy định, các đồ án phải bao gồm bản vẽ mặt bằng, mặt cắt, mặt đứng và mô tả chi tiết kỹ thuật. Dự toán chi phí không vượt quá 100.000 franc; Giải thưởng gồm 500 piastre (đồng tiền Đông Dương) cho giải nhất, 300 piastre cho giải nhì và 150 piastre cho giải ba (1 piastre có giá trị tương đương 5 franc).
Các đồ án dự thi được triển lãm công khai tại Tòa thị chính trong 15 ngày để người dân và báo chí xem xét. Sau khi xem xét kỹ lưỡng các tài liệu của từng dự án, ban giám khảo sẽ tiến hành xếp hạng các đồ án dựa trên cả giá trị nghệ thuật và ngân sách cần thiết.
Ban giám khảo gồm Thị trưởng, ba thành viên Hội đồng thành phố: Phó giám đốc pháo binh, Trưởng Phòng Đường bộ và Trưởng Phòng Công trình công cộng. Việc xếp hạng sẽ được thực hiện bằng đa số phiếu bầu, trong đó phiếu bầu của Thị trưởng có tính quyết định.
Trong quy định cuộc thi tuyển phương án kiến trúc có nêu không có hạn chế nào đối với người tham gia cuộc thi này và họ được tự do sử dụng nhiều phong cách khác nhau, nhưng họ không được quên rằng đây là một tòa nhà theo phong cách đặc biệt, phù hợp với các thuộc địa. Họ sẽ phải tận dụng tối đa các nguồn lực của đất nước để đảm bảo tòa nhà có điều kiện tốt nhất cho việc tiết kiệm xây dựng. Đồng thời phải cân nhắc đến điều kiện khí hậu để giảm thiểu những tác động do thời tiết nắng nóng hoặc mưa lớn. Cuối cùng họ sẽ phải tuân thủ lệnh của cảnh sát liên quan đến nhà hát.
Vị trí xây dựng được chỉ định giữa các đường Chavassieux (Trần Hưng Đạo), Courbet (Hoàng Văn Thụ) và Sontay (Đinh Tiên Hoàng).
Hội đồng thành phố đã chỉ định một ủy ban để nghiên cứu và đưa ra ý kiến về các điều khoản khác nhau của quy chế trong đó cần sự cho phép của Toàn quyền vì ông Paul Doumer (khi đó là Toàn quyền Đông Dương tại Việt Nam) sẽ rất nghiêm ngặt đối với mọi khoản chi tiêu xa xỉ. Do đó, ủy ban đề xuất giảm ngân sách xuống còn 75.000 Franc.
Cuộc thi nhận được 2 phương án tham dự. Sau khi xem xét, Hội đồng thành phố chọn phương án của kiến trúc sư Charrière là phương án trúng tuyển, với 64 phiếu thuận trên tổng số 127 phiếu, chỉ hơn một phiếu so với phương án của kiến trúc sư Grelier. Kiến trúc sư Charrière được trao giải thưởng 500 piastre và quyền thi công công trình.
Theo quy định, người thắng phải đặt cọc 1/30 giá trị công trình (khoảng 2.500 franc) để bảo đảm hoàn thành đúng tiến độ và chất lượng. Tòa nhà phải hoàn thành trước ngày 30/9/1898.
Phương án thiết kế và tiến độ xây dựng
Quảng trường Nhà hát thành phố là nơi tổ chức nhiều sự kiện quan trọng của thành phố Hải Phòng.
Đầu năm 1898, thành phố phê duyệt phương án của kiến trúc sư Charrière, kèm ngân sách 75.000 franc. Tháng 9/1898, Hội đồng thành phố ra nghị quyết khởi công sau khi nhận được quyết định chấp thuận của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer.
Phương án thiết kế đặt ra những yêu cầu rất cụ thể. Nhà hát có sức chứa khoảng 365 chỗ ngồi, chia 3 hạng ghế, kèm 3 ô danh dự cho Toàn quyền, Thị trưởng và đại diện chính quyền. Sân khấu đủ cho 20 nhạc công, có kho phông cảnh riêng, phòng thay đồ cho diễn viên, ca sĩ, dàn hợp xướng, nhà vệ sinh riêng cho diễn viên và khán giả. Hệ thống chiếu sáng có sử dụng đèn điện, trong trường hợp mất điện thì có thể sử dụng đèn dầu dự phòng (lampes à pétrole); thông gió và kết cấu; không làm tầng hầm, sàn được nâng cao chống ẩm, bố trí hành lang thông gió tự nhiên.
Nhà hát có đội cứu hỏa, trạm cảnh sát và lối thoát hiểm riêng. Công trình được thiết kế theo phong cách tân cổ điển Pháp nhưng có điều chỉnh cho phù hợp khí hậu nhiệt đới. Tường, cột, trần trang trí bằng hoa văn nhẹ, sơn màu kem và vàng đồng. Trần khán phòng là vòm lớn sơn giả cẩm thạch, trang trí họa tiết biểu trưng cho Nàng Thơ và Âm Nhạc. Rèm nhung đỏ, đèn chùm pha lê, tay vịn đồng mạ, ghế bành bọc da, tất cả nhập từ Pháp nhưng được lắp ráp và hoàn thiện tại Hải Phòng.
Tuy nhiên, công trình bị chậm tiến độ do trong quá trình thi công có sai sót kỹ thuật. Các nhà thầu còn kiện tụng về khối lượng và chất lượng thi công, làm gián đoạn công việc. Hệ thống trang trí và điện chiếu sáng bị chậm do thời tiết và thiếu vật liệu nhập. Tình hình đáng lo ngại đến mức tờ L'Avenir du Tonkin, ngày 12/10/1899 đã nêu “Tòa nhà tội nghiệp ấy vẫn chưa hoàn thành. Cứ cố sửa chữa phần dưới thì phần trên lại nứt. Mọi thứ cần phải được làm lại”.
Ngày 24/6/1900, thành phố tổ chức đấu thầu phần vẽ tranh với hai họa sĩ Faubladié và O’Kelly từ Hà Nội tham gia. Ông O'Kelly do gặp vấn đề về giao thông nên đã đến Hải Phòng sau thời hạn nộp hồ sơ dự thầu. Sau khi 2 ủy ban của thành phố xem xét, hồ sơ của ông Faubladié đã được chấp thuận với một vài sửa đổi nhỏ.
Nhìn tổng thể và trang trí, bên trong Nhà hát thật sự rất đẹp. Phần trát vữa được làm bằng vữa giấy, một vật liệu rất thích hợp cho các hình chiếu, trang trí nghệ thuật, hơn nữa, lại rất trắng và chắc chắn. Rất nhiều cột nhỏ được đặt trên đỉnh bằng các đầu cột chạm khắc tinh xảo, khéo léo. Những đầu cột này được làm bằng gỗ cứng, sơn trắng và được phủ một lớp phủ đặc biệt, nhờ đó, nếu không được cảnh báo, khán giả sẽ không thể nghi ngờ chất liệu thật. Vô số họa tiết, lá ô rô, hoa, đồ trang trí, được tạo ra bằng cùng một quy trình, trang trí một cách rất duyên dáng cho các hộp sân khấu, đỉnh các ô cửa, và được rải rác khắp nơi. Các bức tranh trần và phông sân khấu mô phỏng phong cách Phục hưng muộn châu Âu, tượng trưng cho Nghệ thuật và Âm nhạc.
Riêng trần nhà đã là một tác phẩm nghệ thuật đích thực. Trần nhà hình tròn elip, phần cao nhất được che phủ bằng một song sắt rèn, rỗng ở giữa, khoét ba lỗ trên khung dệt xung quanh, dùng để chứa một số lượng hoa tulip điện nhất định. Một bó hoa lớn ở giữa sẽ hoàn thiện việc chiếu sáng cho phần trung tâm của căn phòng. Sự sắp xếp này, vừa tạo nên hiệu ứng kiến trúc tuyệt vời, vừa đảm bảo thông gió đầy đủ khi không có quạt điện.
Toàn bộ hệ thống chiếu sáng, ghế ngồi và trang thiết bị sân khấu do thành phố đầu tư bổ sung riêng. Riêng về chỗ ngồi, cần mua thêm hai trăm ghế bành cho khán phòng. Thị trưởng thành phố đề xuất với hội đồng rằng họ nên sử dụng ghế bành "Thonet" đặc biệt, nhập từ Pháp để đảm bảo chất lượng.
Hạng mục sân khấu dài mười lăm mét, rộng mười ba mét. Mặt dưới được khoét sâu tự nhiên, tạo sự thoải mái khi di chuyển. Sân khấu cao và cân đối. Bên phải và bên trái, trên tầng trệt và tầng một, là mười sáu phòng thay đồ và hành lang dành cho diễn viên, tất cả đều rộng rãi, thông thoáng và nhìn ra sân khấu. Các nhà hát ở các thành phố lớn của Pháp không có những phòng được trang bị đầy đủ tiện nghi như Nhà hát thành phố Hải Phòng.
Cây đàn Lia, biểu tượng của tình yêu âm nhạc được gắn phía trên đầu hồi mặt chính trung tâm Nhà hát.
Trung tâm sinh hoạt văn hóa - nghệ thuật
Bên trong nhà hát được trang trí đẹp mắt.
Với những nỗ lực của các bên tham gia thi công công trình và của Hội đồng thành phố, công trình Nhà hát đã hoàn thành và tổ chức khánh thành trong 2 ngày 16 và 17/11/1900 bằng một buổi biểu diễn opera và vũ hội lớn, có sự tham dự của giới chức và thương nhân trong vùng. Sự kiện được báo chí đương thời ca ngợi là “một ngày đáng nhớ trong lịch sử Hải Phòng” .
Sau khánh thành, Nhà hát trở thành trung tâm sinh hoạt văn hóa - nghệ thuật của thành phố, thường xuyên tổ chức biểu diễn opera, kịch nói, hòa nhạc và các sự kiện cộng đồng.
Mặc dù vậy, đã có một số người phản đối cho rằng Nhà hát quá hoành tráng so với Hải Phòng khi đó. Thực tế chi phí xây dựng Nhà hát ban đầu là 75.000 Franc sau đó vượt lên đến 200.100 Franc do yêu cầu mỹ thuật và chi phí vật liệu cao vượt dự kiến.
Tuy nhiên, khi thành phố phát triển, Nhà hát còn mang tính biểu tượng, xứng đáng với sự phát triển của thành phố và cư dân. Đó là một quyết định sáng suốt, tất cả mọi người đều sẽ được hưởng lợi.
Nhà hát trở thành trục kiến trúc trung tâm của toàn khu, đối xứng với quảng trường phía trước và hệ thống cây xanh, đài phun nước được hoàn thiện sau đó vào năm 1902. Đây không chỉ là một không gian biểu diễn, nơi tổ chức nhiều hoạt động lễ hội và là nơi gặp gỡ trong nhiều dịp khác nhau, mà còn là một quảng trường công cộng, mang lại lợi ích cho thành phố Hải Phòng. Đây sẽ là nơi dạo chơi, nơi cha mẹ và con trẻ có thể đến vui chơi, hoặc hít thở làn gió gần như liên tục thổi dọc bờ kênh (lúc này kênh đào Bonal vẫn còn chạy dọc khu vực trung tâm thành phố và chỉ bị lấp một phần vào năm 1925).
Đến những năm 1930, công trình tiến hành sửa chữa lớn do ảnh hưởng khí hậu ẩm và vật liệu ban đầu không bền. Công việc do kỹ sư Féniès đảm nhiệm, tập trung gia cố mái vòm, khung thép và hoàn thiện sơn trang trí. Sau đợt này, tòa nhà giữ nguyên diện mạo cơ bản cho đến nay, trở thành một trong những công trình kiến trúc cổ tiêu biểu còn lại của thời Pháp thuộc tại Hải Phòng.
Nhà hát thành phố Hải Phòng được xây dựng trong giai đoạn 1897 - 1900 là một công trình mang giá trị kép. Vật thể (kiến trúc - kỹ thuật) và phi vật thể (ký ức đô thị - đời sống văn hoá), góp phần quan trọng trong việc định hình bản sắc của đô thị cảng đầu thế kỷ XX.
Đây là kết quả của một cuộc thi kiến trúc chuyên nghiệp đầu tiên tại Bắc Kỳ, thể hiện tư duy quy hoạch đô thị gắn với giá trị thẩm mỹ Pháp. Nhà hát không chỉ là di sản kiến trúc của thời thuộc địa mà còn là biểu tượng văn hóa đô thị Hải Phòng ngày nay, gắn liền với quá trình phát triển của thành phố từ quá khứ đến hiện đại. Công trình cho đến năm nay có tuổi đời tròn 125 năm (16/11/1900 - 16/11/2025), một di sản vô cùng quý giá, niềm tự hào của người dân thành phố Cảng, một điểm tựa cho Hải Phòng hướng tới xây dựng thành phố âm nhạc trong tương lai.
TS. PHẠM HỮU THƯ, Liên hiệp Các hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố Hải Phòng
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét