Sau hai năm (ngày 23-12-2023), nghệ thuật khèn Mông và nghệ thuật dùng sáp ong tạo hoa văn trên vải của người Mông huyện Mù Cang Chải tiếp tục được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Vậy là những người Mông chịu thương, chịu khó xứ Mù đã góp cho đời ba di sản văn hóa quý giá.
Trong một buổi chạy trốn lên núi, đoàn người gặp một người phụ nữ Mông đang thêu bên suối. Thấy vậy, người thủ lĩnh chợt nghĩ ra cách giữ lại chữ của người Mông bằng cách thêu chúng lên váy phụ nữ. Nhưng thêu thì lâu nên nhân khi thấy tổ ong trên rừng, ông liền nghĩ lấy sáp ong đun lên vẽ vào vải để giữ.
Việc tạo hình hoa văn trên vải có từ đó, nhưng vì người phụ nữ trước kia không được học chữ nên chỉ nghĩ đó là đồ dùng, vật dụng, cây cối, con vật xung quanh mình. Rồi dần dần nghệ thuật vẽ sáp ong được truyền từ đời này qua đời khác, biến tấu trên quần áo của những cô gái, chàng trai Mông, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống của người Mông.
Bên hiên nhà đầy nắng, ba người phụ nữ ở ba thế hệ của nhà chị Lý Thị Ninh (xã Chế Cu Nha, huyện Mù Cang Chải) đang cùng nhau quây quần bên chảo sáp ong, trổ từng đường nét hoa văn lên tấm vải lanh được căng ngay ngắn.
Vẽ sáp ong, dệt vải, dệt thổ cẩm đều là những việc rất đời thường mà chị em phụ nữ Mông nào cũng thành thạo. Những nét họa tiết nhỏ xíu, đối xứng nhau dần hiện lên trên tấm vải trắng ngà. Trông thì dễ nhưng để nhớ được cách vẽ thì lại không dễ chút nào. Cái khó của người mới học là không biết bắt đầu từ đâu.
33 tuổi, chị đã có 23 năm gắn bó với nghệ thuật vẽ sáp ong của người Mông. Bình thường một người phụ nữ Mông cần 4-5 năm để thành thạo vẽ sáp ong, nhưng nhờ sáng dạ, chị Ninh chỉ mất 2 năm để thuộc hết các hình vẽ sáp ong truyền thống.
Trong suốt hơn 10 năm qua, cô gái của núi rừng này đã không biết bao lần về thủ đô để quảng bá chính sản phẩm thủ công của chị em trong tổ hợp tác, giới thiệu văn hóa Mông qua vẽ sáp ong đến du khách. Từ những thành viên đầu tiên, đến nay tổ hợp tác xã đã có 45 thành viên, trong đó có 15 thành viên ở các xã lân cận cùng tham gia vừa gìn giữ nét văn hóa đẹp của phụ nữ Mông.
"Chị em phụ nữ trên này không biết chữ, cũng không biết kiếm tiền ở đâu, chị em chỉ biết làm nông, vẽ sáp ong, dệt vải may áo cho mình, cho gia đình. Khi thành lập tổ hợp tác xã thì các chị cũng có thể tự kiếm tiền từ việc vẽ sáp ong, dù không nhiều nhưng cũng rất vui và giúp được gia đình", chị Ninh bộc bạch.
Các ông cụ, bà cụ người Mông ở Yên Bái vẫn kể cho nhau nghe sự tích ra đời của cây khèn - một loại nhạc cụ độc đáo, đồng thời cũng là nhạc khí linh thiêng trong đời sống tâm linh của dân bản.
Chuyện kể rằng, ngày xưa có một nhà kia cha mẹ mất sớm, để lại sáu anh em trai ở với nhau. Sáu anh em đã nghĩ ra một dụng cụ có sáu lỗ và sáu bộ phận để sáu anh em cùng được thổi, xua tan đi cái buồn tẻ thiếu mẹ vắng cha.
Ngày lên nương, lên rẫy, tối về sáu anh em lại quây quần bên nhau thổi khèn, tiếng khèn vừa hay vừa lạ đã thu hút mọi người trong bản. Tiếng nói, tiếng cười xua tan sự cô quạnh khi thiếu mẹ, cha.
Một buổi sáng, đang làm nương chợt người em nảy ra một ý, cứ thế vác dao lên rừng đốn cây gỗ, chặt lấy một đoạn mang về làm bầu khèn. Còn sáu ống là làm từ sáu cây trúc.
Ngày đi làm, tối về lại đẽo gọt bầu khèn, khoét các lỗ trên các đoạn trúc, làm thành cái khèn có sáu ống. Người em đem ra thổi thử. Âm thanh da diết khắp núi rừng cô quạnh. Dân bản từ khắp nơi trong vùng tụ tập về bên chàng nghe tiếng khèn và xem thứ nhạc cụ độc đáo.
Có tiếng khèn, những người con trong vùng như được cổ vũ tinh thần, đánh tan quân giặc. Tiếng khèn được chàng trai truyền lại cho dân bản, họ cùng nhau nhảy múa, âm vang núi rừng. Từ đó, cây khèn gắn bó với cuộc sống của người Mông.
Đến nay, cả tỉnh Yên Bái có 21 người thuần thục việc chế tác khèn, trong đó 18 người ở huyện Mù Cang Chải. Đây cũng là nơi mà các nghệ nhân, người thổi khèn cùng tụ hội tranh tài tại Lễ hội khèn Mông tháng 12-2023.
Men theo con đường núi quanh co vào Võng Lúa, nhà ông Thào Cáng Súa (65 tuổi) ở tận trên đỉnh núi cao của xã Mồ Dề, huyện Mù Cang Chải. Phía sân sau nhà, ông Súa đang tỉ mẩn ngồi gọt, đẽo gỗ, uốn nứa để làm cây khèn của người Mông.
Ở xã Mồ Dề, ông là người đầu tiên làm khèn và cũng là người đầu tiên được công nhận là nghệ nhân khèn.
Đã gần đến tuổi "thất thập" thế nhưng mỗi khi nhắc đến khèn ông Súa lại hào hứng đến lạ, với ông làm khèn vừa là cách để ông gìn giữ bản sắc của người Mông, vừa giúp ông kiếm thêm thu nhập cho gia đình. Theo ông Súa, cây khèn tốt phải có tiếng dài, có thổi ba ngày ba đêm cũng không sao.
Cách đây hai năm, nhận thấy bản thân yêu tiếng khèn của đồng bào mình, anh Giàng A Sửu (xã Khao Mang, huyện Mù Cang Chải) mới theo ông cụ trong bản học khèn. Khèn Mông khó nhất ở chỗ người thổi khèn không chỉ đứng một chỗ để thổi như thổi sáo mà vừa thổi, vừa phải nhảy, hơi cần đủ dài mới có thể làm được.
"Nếu mà học từ khi còn nhỏ thì chân tay sẽ dẻo hơn, 28 tuổi tuổi mình mới học nên cũng khó, chân tay cứng hơn bọn nhỏ. Dân tộc mình chân tay và khèn phải đều nhau thì mới được, tiếng khèn nhịp chân không đều nhau thì không đi được. Mình học thổi trước, chân tay mềm rồi mới học nhảy", A Sửu bộc bạch.
Trong cái lạnh 5 độ của vùng núi cao, hàng ngàn bà con người Mông cùng quây quần tại sân vận động huyện Mù Cang Chải, hân hoan đón niềm vui về với bản làng. Từ giờ tiếng khèn, vẽ sáp ong không còn là riêng của họ nữa mà đã trở thành di sản của quốc gia.
Theo Chủ tịch UNBD tỉnh Yên Bái Trần Huy Tuấn, Yên Bái sở hữu nguồn tài nguyên văn hóa phong phú với những giá trị bản sắc của trên 30 dân tộc anh em cùng chung sống. Trong đó, đồng bào dân tộc Mông chiếm hơn 11% dân số toàn tỉnh, họ sinh sống nhiều nhất tại các huyện vùng cao Mù Cang Chải, Trạm Tấu, Văn Chấn.
"Những sắc thái văn hóa độc đáo được thể hiện trong "nghệ thuật khèn" và "nghệ thuật dùng sáp ong tạo hoa văn trên vải" đã và đang được đồng bào dân tộc Mông ở Yên Bái giữ gìn với niềm tự hào dân tộc và tình yêu quê hương, xứ sở để tiếp tục khẳng định vị trí, vai trò trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc Việt Nam", ông Tuấn nói.
Tiếng khèn, nghệ thuật vẽ sáp ong của dân tộc mình thành di sản, người Mông ai cũng vui, tự hào. Sự công nhận này là động lực để Giàng A Cánh (xã Lao Chải, huyện Mù Cang Chải) cũng như những người đang theo đuổi nghệ thuật khèn Mông ở quê hương tiếp tục truyền dạy cho các thế hệ mai sau để cây khèn của người Mông được gìn giữ và đưa đến với du khách gần xa.
Vinh dự là một trong hai nghệ nhân được lên sân khấu nhận Chứng nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với khèn Mông và vẽ sáp ong, chị Lý Thị Ninh - tổ trưởng Tổ hợp tác thêu dệt thổ cẩm xã Chế Cu Nha - không khỏi xúc động. Với chị đây không chỉ là niềm vinh dự, tự hào mà còn là động lực để chị tiếp tục nghề truyền thống của dân tộc.
Mong muốn lớn nhất của chị Ninh bây giờ là phải giữ và phát huy và truyền lại nghề vẽ sáp ong mà chị đã được các bà, các mẹ dạy cho thế hệ trẻ mai sau để bản sắc dân tộc của mình không bị mất đi. Chị cũng muốn tiếp tục tìm và mở rộng thị trường để phụ nữ Mông ở Chế Cu Nha nói riêng, Mù Cang Chải nói chung có thêm thu nhập.
Nội dung: NGUYỄN HIỀN - Hình ảnh: NAM TRẦN - Thiết kế: HẢI PHI
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét