Bắc Ninh: “Đánh thức” di sản đình làng

Đình làng Bắc Ninh - Kinh Bắc từ lâu đã hiện hữu như chứng nhân lưu giữ mạch nguồn văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng của cộng đồng. Trải qua thăng trầm, những ngôi đình cổ kính, uy nghiêm trở thành biểu tượng văn hóa, điểm tựa tinh thần và là nơi kết tinh bản sắc làng xã. Tuy vậy, di sản đình làng Bắc Ninh hầu như chưa được phát huy hiệu quả trong hoạt động du lịch, chưa trở thành điểm đến thu hút khách thập phương...

Những giá trị tiêu biểu của đình làng vùng Kinh Bắc

Như một bảo tàng về văn hóa cộng đồng làng xã của người Việt, đình làng không chỉ là nơi thờ Thành hoàng, mà còn gửi gắm niềm tin, ước vọng về cuộc sống yên bình, no ấm.

Vẻ đẹp trứ danh của bức cửa võng đình Diềm (phường Kinh Bắc).

Ngọc Quan - Tự hào “Làng khôi nguyên xứ Bắc”

Thôn Ngọc Quan, xã Lâm Thao (Bắc Ninh), xưa là làng Xuân Lan và có tên nôm là làng Sen, được ví như “cái nôi sản sinh các nhà khoa bảng”. Nơi đây, người dân còn gìn giữ nhiều di sản văn hóa đặc sắc, nuôi dưỡng truyền thống cách mạng, hiếu học và chăm lo xây đời sống mới, kiến thiết miền quê đáng sống.

Ngọc Quan nằm ở ngã ba sông, được sông Sen, sông Bùi, sông Cẩm Giàng vỗ về 3 mặt, bồi đắp đất đai màu mỡ, tạo thế giao thông thủy, bộ thuận tiện. Vì thế đất tốt, nơi đây được nhiều dòng họ chọn đất lập nghiệp, dòng họ Đỗ được coi là có công lập làng, sau đó có thêm các họ Vũ, Hoàng, Lê, Nguyễn, Trần… chung sức tạo dựng một ngôi làng trù phú.

Cổng làng Ngọc Quan.

Chùa Bổ Đà (Bắc Ninh) trầm mặc giữa non xanh

Tọa lạc trên núi Phượng Hoàng (Bổ Đà sơn), thuộc địa phận phường Vân Hà (Bắc Ninh), chùa Bổ Đà là trung tâm tu hành và đào tạo tăng ni lớn của dòng thiền Lâm Tế xứ Kinh Bắc xưa. Gắn với truyền thuyết người tiều phu đốn củi và Phật Bà Quan Âm ứng hiện cứu độ chúng sinh, trải qua biến thiên lịch sử, chùa Bổ Đà vẫn bảo lưu khá nguyên vẹn những nét kiến trúc truyền thống cũng như nhiều tài liệu, hiện vật, cổ vật quý hiếm.

Cùng với tổ đình Vĩnh Nghiêm, chùa Bổ Đà được xem là trung tâm Phật giáo lớn thứ hai của vùng, mang đậm dấu ấn thiền phái Lâm Tế - một dòng thiền phổ biến ở miền Bắc nước ta. Chùa Bổ Đà ban đầu là sơn môn thuộc chốn tổ Vĩnh Nghiêm, rồi phát triển thành trung tâm độc lập, kế thừa tinh thần Trúc Lâm Yên Tử và hòa quyện cùng bản sắc riêng của Lâm Tế. Trải bao biến thiên lịch sử, ngôi chùa vẫn uy linh như "chứng nhân trầm mặc" đối thoại cùng đất trời và thời gian.

Lối vào chùa Bổ Đà. Ảnh: Việt Hưng.

Bia đá “Xá lợi tháp minh”

Bia “Xá lợi tháp minh” được công nhận là văn bia cổ nhất tại Việt Nam, giúp cho quá trình nghiên cứu về tình hình chính trị, quan hệ ngoại giao, lịch sử Phật giáo tại Việt Nam giai đoạn thời Tiền Lý. Bia đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia (đợt 2), Quyết định số 2599/QĐ-TTg ngày 30 tháng 12 năm 2013.

Đầu tháng 8 năm 2012, cán bộ Phòng Nghiên cứu Sưu tầm, Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh đã sưu tầm được một số di vật đá cổ, trong đó có Bia đá “Xá lợi tháp minh” của chùa Thiền Chúng (Thuyền Chúng), huyện Long Biên, xứ Giao Châu xưa.

Bia “Xá lợi tháp minh” trưng bày tại Bảo tàng Bắc Ninh.

Miếu Đại Trung - Biểu tượng của truyền thống võ học Kinh Bắc

Truyền thống thượng võ của quê hương Bắc Ninh được hun đúc, bồi đắp qua hàng nghìn năm gắn với những sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc. Trên vùng đất Kinh Bắc, tên tuổi các danh tướng, dòng họ võ quan kiệt xuất cùng những chiến công lẫy lừng và di tích lịch sử vẫn còn in đậm dấu ấn.

Trong hệ thống di tích thờ võ quan ở Bắc Ninh, miếu Đại Trung ở khu phố Dũng Quyết (còn gọi làng Guột, phường Quế Võ) được xem như một báu vật. Đây là nơi tôn vinh những bậc võ tướng danh thần thời Lê-Trịnh, đồng thời là trung tâm gìn giữ mạch nguồn truyền thống võ học Kinh Bắc.

Con cháu dòng họ Nguyễn Đức tìm hiểu truyền thống lịch sử của cha ông tại miếu Đại Trung.

Đền thờ Tiết nghĩa Đại vương Đàm Thận Huy

Đền thờ Tiết nghĩa Đại vương Đàm Thận Huy là công trình kiến trúc nghệ thuật có giá trị lịch sử - văn hóa phản ánh về truyền thống hiếu học khoa bảng và giáo dục truyền thống yêu nước, đồng thời đây cũng là nơi thờ phụng, tưởng niệm các bậc trung dũng, tiết liệt tiêu biểu của dòng họ Đàm Thận.

Ngôi đền hiện tọa lạc ở xóm Ngõ Tiền, xưa thuộc tổng Nghĩa Lập, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh (nay là khu phố Hương Mạc, phường Phù Khê, tỉnh Bắc Ninh).

Toàn cảnh phía trước đền thờ Đàm Thận Huy

Văn miếu Bắc Ninh - biểu tượng truyền thống khoa bảng xứ Kinh Bắc

Văn miếu Bắc Ninh là một trong 6 Văn miếu của Việt Nam. Tại đây thờ Khổng tử, và 12 bia "Kim bảng lưu phương" lưu danh 677 vị đại khoa quê hương Kinh Bắc (bao gồm Bắc Ninh, Bắc Giang (cũ) và một số xã sau này nhập về huyện Gia Lâm, Đông Anh (cũ) thuộc Hà Nội và Văn Lâm, Văn Giang (cũ) thuộc Hưng Yên.

Văn miếu Bắc Ninh được khởi dựng từ thời Lê Sơ, địa điểm xây dựng Văn miếu nằm trên vùng sơn phận Thị Cầu, trấn Kinh Bắc xưa. Tới năm Quý Tỵ, niên hiệu Thành Thái thứ 5 (1893), Văn miếu được chuyển về núi Phúc Sơn (trước thuộc phường Đại Phúc, thành phố Bắc Ninh, nay là phường Võ Cường, tỉnh Bắc Ninh).

Văn miếu là nơi phụng thờ “Đức Khổng Tử” - người được tôn vinh là “Thánh sư” hay “Vạn thế sư biểu” và Tứ phối - các chư hiền của đạo Nho là Nhan Hồi, Tăng Sâm, Tử Tư, Mạnh Tử (các vị được phối thờ với Khổng Tử). Đồng thời đây cũng là nơi vinh danh tên tuổi các nhà khoa bảng của quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc đóng góp nhiều công lao với dân với nước dưới các triều đại phong kiến Việt Nam.

Cổng Nghi môn, Văn miếu Bắc Ninh.

Tây Yên Tử trong Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Côn Sơn - Kiếp Bạc - Vĩnh Nghiêm

Một ngày giữa hè, Hội Văn nghệ dân gian Hà Nội có chuyến du ngoạn dọc dài miền đất Phật Bắc Ninh, suốt từ chùa Bổ Đà qua Thiền viện Trúc Lâm Phượng Hoàng, chùa Vĩnh Nghiêm, đền Suối Mỡ; qua Trường Sơn, Lục Sơn đến Đồng Thông, Tuấn Mậu, Tuấn Đạo - Tây Yên Tử. Các thành viên trong Hội hoan hỷ vì được thưởng ngoạn cảnh sắc và tìm thấy niềm cảm hứng từ kho tàng văn hóa dân gian đậm đặc dấu ấn Phật giáo và lịch sử vùng Kinh Bắc.

Kể từ khi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đề cử việc lập hồ sơ đệ trình Tổ chức Văn hóa, Khoa học và Giáo dục của Liên Hợp quốc (UNESCO) công nhận Quần thể di sản văn hóa và danh thắng Yên Tử là Di sản Thế giới (2014), trải qua 11 năm với việc phối hợp cùng tỉnh Quảng Ninh, sau nhiều lần thay đổi tên, cuối cùng hồ sơ chính thức mang tên “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc”.

Chùa Đồng.

Trám đen - "Lộc trời" ở Hoàng Vân

Xã Hoàng Vân (Bắc Ninh) không chỉ nổi tiếng bởi truyền thống cách mạng mà còn được biết đến với những tán cây cổ thụ trĩu quả trám đen. Từ cuối tháng 6 đến đầu tháng 8 âm lịch, khi tiết trời sang thu, người dân trong xã lại bận rộn bước vào vụ thu hoạch trám đen.

Toàn xã hiện có hơn 30 ha trám đen tập trung ở các thôn Vân Xuyên, Vạn Thạch, Lạc Yên 1… Riêng thôn Vân Xuyên có gần 17 ha, với hơn 400 gốc trám từ 30 đến hơn 100 năm tuổi. Hầu như gia đình nào cũng sở hữu đôi ba gốc trám. Những năm gần đây, nhiều hộ ở Hoàng Vân phát triển kinh tế nhờ trám đen. Điển hình như gia đình ông Nguyễn Văn Dương, ngoài hơn 20 cây cho thu hoạch, mỗi vụ còn thu mua hàng tấn quả của các hộ khác để chế biến, cung cấp cho nhà hàng, quán ăn, lãi hơn 200 triệu đồng/vụ.

Thu hoạch trám đen.

Bình Than - Điểm hẹn lịch sử và khát vọng tương lai

Về với miền sông nước Lục Đầu giang, nơi có bến Bình Than - bãi Nguyệt Bàn thuộc xã Cao Đức (Bắc Ninh), du khách sẽ được đắm mình trong cảnh sắc thiên nhiên mây nước giao hòa, đất trời tĩnh tại. Giữa không gian trầm mặc ấy, con người như được gột rửa ưu phiền, tìm lại sự an yên. Đặc biệt, chính ở vùng sóng nước mênh mang này, quân dân Đại Việt đã nhiều lần làm nên chiến thắng lẫy lừng, để lại âm vang hào hùng bất diệt trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc.

Âm vang hào khí Đông A

Bình Than là địa danh in đậm dấu ấn lịch sử, trở thành cái tên quen thuộc với nhiều thế hệ người Việt, qua câu chuyện bất hủ về chàng thiếu niên trẻ tuổi Hoài Văn hầu Trần Quốc Toản bóp nát quả cam khi không được tham dự Hội nghị Bình Than vào mùa đông năm 1282.

Bến Bình Than - bãi Nguyệt Bàn gắn liền với vùng sông nước Lục Đầu giang, là cửa ngõ đi về giữa Kinh đô Thăng Long và Biển Đông.

Bánh vắt vai của người Cao Lan

Bánh vắt vai được làm từ gạo nếp cái hoa vàng nổi tiếng, có vị thơm ngon, ngọt bùi là món ăn dân dã của người Cao Lan ở Bắc Ninh.

Bánh vắt vai.

Bánh hấp dẫn bằng chính cái tên lạ và hình thức của nó. Tên gọi này xuất phát từ việc bánh có thể vắt lên vai khi đi đường và thưởng thức bất kỳ thời điểm nào. Đây là loại bánh truyền thống của người Cao Lan nên ngay từ nhỏ, các thiếu nữ đã được bà, mẹ truyền dạy cách làm.