Đặc trưng văn hóa đá ở Phú Yên

Phú Yên là một trong những tỉnh nằm trong vùng rìa của Tây nguyên, nơi có sự hoạt động của núi lửa cách đây hơn 1 triệu năm. Dấu ấn đá hiển hiện ở khắp mọi nơi. Từ cột mốc ranh giới quốc gia, kỳ quan tự nhiên, thành luỹ, nhà ở và vật dụng thường ngày; từ những vật linh thiêng của tôn giáo đến các nhạc cụ độc đáo làm giàu đời sống tinh thần… Tất cả đều bằng đá.

Không phải chỉ có Phú Yên đậm chất “văn hoá đá”, nhưng “đá” là một trong những bản sắc văn hoá rõ nét nhất của vùng đất Phú Yên. Chất “đá” đã ăn sâu vào tính cách của những con người sống cùng với nó. Một cuộc hành trình đơn giản với đá.

HÀNH TRÌNH LỊCH SỬ

Núi Đá Bia. Ảnh: Ngọc Viên

Năm 1471, vua Lê Thánh Tông thân chinh thống lĩnh 26 vạn quân thuỷ bộ đánh bại quân Chiêm, hạ thành Trà Bàn (thuộc tỉnh Quảng Nam ngày nay) bắt sống vua Chămpa Trà Toàn và truy đuổi Bồ Trì Trì vào Nam. Dừng chân dưới hòn đá núi Lingaparvata, Lê Thánh Tông nhận thấy sự linh thiêng vĩnh cửu của nó và đã chọn đây là nơi đặt cột mốc ranh giới vĩnh viễn giữa Đại Việt và Chămpa. Vua cho khắc bia lên trên tảng đá và đặt tên là Thạch Bi Sơn (núi Đá Bia). Lần thứ hai trong lịch sử Đại Việt, ranh giới phân định quốc gia được dùng là một dãy núi cắt ngang ra biển (sau dãy Hải Vân). Nhưng là lần đầu tiên biên giới là một tảng đá. Đây cũng là lần đầu tiên người Việt đặt chân vào vùng đất này, một hành trình mang đậm dấu ấn “đá”.

Năm 1611, quân Chiêm Thành xâm lấn bờ cõi, chúa Nguyễn Hoàng sai chủ sự là Vân Phong đi đánh và lập ra phủ Phú Yên. Phủ Phú Yên có chiều dài từ nam phủ Bình Định (Cù Mông) cho đến Thạch Bi Sơn. Sau đó, Lương Văn Chánh cùng hàng ngàn lưu dân Thanh – Nghệ, Thuận Quảng cùng có nhiệm vụ khai khẩn vùng đất mới này.

Bi sơn sinh thánh chúa
Đà thuỷ xuất hiền tài

Núi Đá Bia nhìn xuống Đèo Cả - Ảnh: Ngọc Viên

Một vùng đất có nhiều con sông lớn, nhưng là vùng “rìa” của Tây nguyên nên đồng bằng không có nhiều mà chỉ toàn đá (đồng bằng Tuy Hòa được hình thành sau khi người Pháp làm đập Đông Cam). Đá xuôi theo những dòng nước từ vùng Thượng nguyên của người Chămpa xuống tận biển. Các lưu dân Thanh – Nghệ từ cuộc sống đồng lúa bắt đầu phải làm quen với cuộc sống trên đá. Dinh Trấn Biên hình thành (dinh nằm ở biên giới - huyện Tuy An ngày nay), lưu dân phải dùng tới đá để đắp thành, đắp nền dựng nhà theo vách núi và dùng đá để đắp giếng nước và làm các vật dụng trong đời sống… đâu đâu cũng thấy đá.

Sinh thời, giáo sư Trần Quốc Vượng có nghiên cứu về giếng đá cổ ở huyện Tuy An (dân gian gọi là giếng lạng), ông cho rằng: "Hệ thống giếng đá Phú Yên chứng tỏ sự tồn tại của một hệ thống xếp đá (hydraulic system) đa chức năng. Đó là cách đơn giản để lấy nước thiêng cúng thần linh ở miếu, đình, chùa…; làm tưới tiêu trong nông nghiệp; lấy nước sinh hoạt và chăn nuôi gia súc... Nó cũng chứng tỏ sự tồn tại của một nền nông nghiệp đã rất phát triển và nối liền nền hải thương quốc tế từ đầu Công nguyên và đặc biệt ở thời đại Đại thương mại (từ thế kỷ XVI – XVIII)”.

Ông Phan Đình Phùng, giám đốc Bảo tàng Phú Yên: “Con người Phú Yên sinh ra trên đá cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Sống trên đá, nhác cuốc đầu tiên đặt xuống đất cũng gặp đá… đến khi về thế giới bên kia cũng đắp mộ bằng đá. Đó chính là những ngôi mộï đá ở xã An Thạch huyện Tuy An mới được phát hiện gần đây”.

VÀ HÀNH TRÌNH VĂN HOÁ

Linga là biểu tượng dương vật linh thiêng trong đời sống tinh thần của người Chămpa được làm bằng đá. Ngọn Lingaparvata theo tiếng Phạn có nghĩa là Lăng-già-bát-bạt-đa, theo Hán – Việt có nghĩa là Linga đại sơn thần – Linga núi chúa – có ý nghĩa rất lớn trong đời sống tâm linh của cư dân Chămpa.

Vào thế kỷ thứ VI, VII, người Hán bắt đầu đặt dấu ấn xuống tận vương quốc Chămpa. Đời sống tôn giáo cũng bị ảnh hưởng, nhưng ảnh hưởng tôn giáo của người Hán có vẻ gượng ép nên đã không được chấp nhận rộng rãi như văn hoá và tôn giáo Ấn qua quá trình thương mại đường thủy. Người Hán cũng phải dừng chân bên dưới Lingaparvata. Có một cách lý giải cho vấn đề này chính là sự linh thiêng và kỳ vĩ của Linga của trời đất, là cha của tất cả các Linga khác.

Hòn đá Lingaparvata cao 60m, nằm trên ngọn núi cao hơn 700m so với mực nước biển và nằm ngay mép biển, có hình dáng không khác gì biểu tượng Linga. Đây cũng là “ngọn hải đăng” của ngư dân Chămpa. Từ ngoài biển hàng trăm hải lý sẽ không còn nhìn thấy bất cứ vật gì khác của đất liền ngoài tảng đá lớn này.

Khi khai quật di tích thành Đồ Bàn – kinh đô của vương quốc Chămpa trước năm 1471 (thuộc thành phố Quy Nhơn – Bình Định ngày nay); núi Dinh Bà, Thành Hồ và hàng loạt những di tích khác tại Phú Yên, hàng loạt những di chỉ bằng đá đã được phát hiện. Từ tượng đá, thành luỹ đá, kiến trúc đá; tượng và đồ trang trí bằng đá; nhiều đền đài cũng bằng đá… được xác định có niên đại trải dài từ cách đây 18 ngàn năm cho đến khoảng thế kỷ thứ VII, VIII. Điều này đã cho thấy ảnh hưởng của đá với cuộc sống của người Chămpa và người Việt sau này rất mật thiết.

Vùng Đà Diễn là cửa ngõ lớn nhất của người Chăm từ vùng biển lên vùng Thượng nguyên. Các thành luỹ và đô thị của người Chăm được xây dựng cả hai bên bờ sông, đặc trưng nhất là Thành Hồ phía tả ngạn và di tích Dinh Bà phía hữu ngạn. Trong khi những nơi khác đều chỉ được xây dựng bên hữu ngạn, tức phía Nam những dòng sông do sức ép chiến tranh từ phương Bắc.

Cách đây 2.500 - 3.000 năm, cư dân sống trên vùng đất này đã biết chế tác ra những chiếc kèn đá và bộ đàn đá. Những tảng đá từ vài chục đến hàng trăm kg đã được khoét đường ống gờ xoắn bên trong theo một quy luật âm thanh và bằng một phương pháp mà cho tới giờ, những nhà khoa học vẫn chưa tìm ra cách lý giải. Những khối đá nhìn có vẻ tự nhiên, nhưng kỳ thực đó là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo bậc nhất của thế giới âm nhạc theo công bố của Hội đồng nghệ thuật quốc gia vào năm 1996. Những hiện vật này đã trở thành bảo vật quốc gia vì trên thế giới cho đến nay, sự độc đáo của bộ hơi có kèn đất Nhật Bản, còn kèn đá chỉ duy nhất ở ta. Ông Phan Đình Phùng lý giải thêm: “Đá Tây nguyên có âm trầm, đá Khánh Sơn (Khánh Hoà) có âm trung, đá Phú Yên có âm sắc cao nhất. Đàn đá được chọn từ loại đá Riolite poọcphia, là loại đá có độ cứng và lượng khoáng chất rất cao. Bộ đàn đá được phát hiện tại Phú Yên là bộ có âm thanh hoàn chỉnh nhất. Đặc biệt, kèn đá không chỉ hoà tấu với đàn đá mà còn có thể tấu với dàn nhạc hiện đại, tạo nên âm thanh lạ, hiếm thấy ở bất kỳ bộ âm thanh nào”.

Các bảo vật này sẽ được trưng bày tại Hàn Quốc vào tháng 9 tới. Bộ Văn hoá Vương quốc Bỉ vừa có đề nghị trưng bày 2 bộ nhạc cụ này tại Brucxen vào năm 2007 giới thiệu nhạc cụ bằng đá trên toàn thế giới.

Theo nhiều nghiên cứu mới đây, vùng Tây nguyên và Nam Trung bộ có sự hoạt động của núi lửa cách đây hàng triệu năm. Dung nham phún trào tạo ra nhiều loại đá: đá bazan, granite, riolite… Sự độc đáo của tự nhiên còn được thể hiện qua loại đá đặc trưng tại huyện Tuy An mà tiêu biểu nhất là thắng cảnh quốc gia gành Đá Dĩa. Đá được hình thành và sắp xếp theo một quy luật hình lục giác ở tiết diện và độ dày gần như nhau mà trên thế giới, ngoài Tuy An, chỉ phát hiện thêm một điểm ở nước Anh. Hay đá trắng tại một quả núi duy nhất (mặc dù không phải là đá vôi) tại thôn Cần Lương xã An Dân huyện Tuy An; gành đá tự nhiên giữa đồng ở xã Hòa Thắng (Phú Hòa).

Ông Nguyễn Ngọc Quang, Phó giám đốc Sở VHTT Phú Yên: “Đi đâu trên đất Phú Yên cũng thấy đá. Đá trong mọi ngõ ngách, gắn với cuộc sống của người dân. Đá hiển hiện trong kiến trúc, di tích, danh lam thắng cảnh, trong nghệ thuật cho đến cối đá, rìu đá, chuồng gia súc bằng đá… Qua những hiện vật bằng đá ở Phú Yên đã khai quật được cho thấy rằng đá có hồn. Qua đá, biết được đời sống của cha ông ta cách đây mấy ngàn năm”.

HỒN ĐÁ

Gành Đá Dĩa. Ảnh: Ngọc Viên

“Chất đá” thể hiện trong tính cách của những người sống trên nó. Từ thành Trà Bàn đến thành Đồ Bàn, thành Hồ và tất cả các di tích khác đều được trang trí rất nhiều bằng chất liệu đá.

Trong giai đoạn tiền sơ sử và giai đoạn hậu kỳ đồ đá mới (cách đây 5 – 6 ngàn năm) đã ra đời rất nhiều xưởng chế tác đá trong khu vực Tây nguyên và vùng rìa của nó. Các di tích Lung len, Eo bồng… đã cho thấy điều này.

Sự bền vững của đá là nguyên do đầu tiên để con người chọn đá làm vật liệu cho các công trình. Sự thân thuộc của đá được chọn làm các vật dụng hằng ngày. Sự trường tồn của đá được đưa vào thế giới tâm linh. Sức sống của đá được lý giải bằng một thế lực siêu nhiên hội tụ vào đó. Đá được “nâng cấp” dần và được nhân cách hóa, thần linh hóa vì khoa học vẫn chưa phát triển.

Một thời, dòng võ Tây sơn danh trấn các chiến trường, thể hiện con người và tính cách của người miền Trung nước ta. Đặc trưng rõ nhất của “võ ta” là những đòn chỏ và đòn gối. Người học “võ ta” thường không biểu diễn, không thử sức. Đó là sự “cục mịch” của “tính cách đá”, không ra đòn bừa bãi mà hễ ra đòn là gây tổn thương nặng cho đối phương.

Đá có cả âm tính và dương tính. Dương tính là sự cứng cáp, bền vững. Âm tính là sự thụ động, không dịch chuyển. Con người mang “tính cách đá” rất kiên định, ít nói và cứng đầu, nhưng cũng ít nhanh nhạy với biến thiên của xã hội. Đó cũng là một đặc trưng của người miền Trung và người Phú Yên – một vùng “văn hóa đá”.

LY KHA

Xem thêm: Trò chuyện với núi lửa ở Việt Nam, Chiều chiều mây phủ Đá Bia