Chùa Bà Đen - Linh Sơn Tiên Thạch tự

Lễ hội vía Bà chùa Bà Đen là một trong những lễ hội đông người dự nhất Việt Nam

Đã rất lâu rồi, tui đọc được một thông tin thống kê rằng 3 lễ hội có nhiều lượt người tham gia nhất ở miền Nam là:

• Lễ hội vía Bà Chúa Xứ ở Núi Sam, Châu Đốc

• Lễ hội vía Bà Thiên Hậu ở Bình Dương

• Lễ hội vía Bà ở chùa Bà Đen, Tây Ninh

Theo đó, lễ vía Bà Chúa Xứ Châu Đốc là đông nhất với số người tham dự là hơn 2 triệu người. Hai lễ hội còn lại có số người tham dự trên 1 triệu người.

Chùa Bà Đen trong một ngày thường, không phải lễ hội. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Chùa Hang núi Bà Đen

Đường đến chùa Hang

Tiền đường chùa Hang (Linh Sơn Long Châu), luôn đông người lễ Phật. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Ngôi chùa chính trên núi Bà Đen là chùa Linh Sơn Tiên Thạch, tức chùa Bà Đen. Phật tử lên núi Bà Đen lễ Phật thì chắc chắn là lên chùa Bà Đen rồi sau đó mới viếng thăm các chùa khác, nếu có. Chùa Hang chỉ là một ngôi chùa nhỏ ở gần đó, được xây dựng sau chùa Bà Đen rất lâu.

Chùa Bà Đen. Có mấy chùa Bà Đen?

Có một chùa Bà Đen thôi, nhưng nếu nói chùa ở núi Bà Đen thì không phải một mà hơi bị nhiều. Cũng phải thôi, người xưa thường cất chùa trên núi vì nơi đó yên tĩnh, tịch mịch, thuận tiện cho việc tu hành. Một ngọn núi nho nhỏ, chỉ cao chừng 60 met thôi ở Bửu Long đã có đến năm, bảy ngôi chùa huống chi núi Bà Đen cao tới 986 met.

Ngôi chùa xưa nhất, lớn nhất, quan trọng nhất ở núi Bà Đen là chùa Linh Sơn Tiên Thạch, nằm lưng chừng núi ở độ cao khoảng 320 met. Vì là ngôi chùa chính nên chùa được người dân gọi là chùa Bà Đen luôn. Chùa còn được gọi bằng các tên khác như: chùa Thượng, chùa Phật.

Chùa Linh Sơn Tiên Thạch. Ảnh: SunWorld Núi Bà Đen

Lên chùa Bà Đen (Linh Sơn Tiên Thạch tự)

Hồi xưa, người ta cũng thường lên núi Bà Đen nhưng không phải đi du lịch như bây giờ mà nói đi núi Bà Đen tức là lên chùa Bà Đen. Ở Việt Nam ta, trên một ngọn núi thường có nhiều chùa do các bậc tu hành thường chọn nơi thâm sơn cùng cốc để tu tập. Núi Bà Đen cũng vậy, nhưng ngôi chùa xưa nhất, lớn nhất và linh thiêng nhất được mọi người thường xuyên lên cúng bái là chùa Bà, hay Linh Sơn Tiên Thạch.

Linh Sơn Tiên Thạch tự, tức Chùa Bà. Ảnh: SunWorld Núi Bà Đen

Chùa Điệp Thạch

Chùa Hang là ngôi chùa nổi tiếng của Trà Vinh, tọa lạc ven quốc lộ 54, cách trung tâm thành phố Trà Vinh cũ khoảng 8 km. Trên đường đến đây, khi chỉ mới đi được khoảng 6 km thì cũng trên quốc lộ 54 bỗng nhiên bạn thấy một ngôi chùa Khmer tuyệt đẹp, khiến bạn không đành lòng lướt qua mà phải dừng lại tham quan.

Cổng chùa. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Chùa Sóc Chà

Lại nói về chuyện những chuyến ghé thăm không định trước. Lần này là một ngôi chùa Khmer ở Trà Cú. Mục đích chuyến đi của tui là tới thăm chùa Vàm Rây, ngôi chùa rất lớn do ông Trầm Bê xây dựng, dân ở đây vẫn quen gọi là... chùa Trầm Bê. Thế nhưng dọc đường đi tui bị ấn tượng bởi một bờ tường rất dài vàng rực, kế đó là cổng một ngôi chùa đậm nét Khmer. Quá thích, tui dừng lại và vào viếng thăm chùa cho biết.

Chùa Sê Rây Vong Sa - ngôi chùa Khmer gặp bên đường

Thường thì khi đi du lịch mình sẽ xác định trước điểm đến, tìm hiểu sơ qua rồi... theo bản đồ mà đi tới đó. Thế nhưng cũng có khi đang trên đường đi thấy chỗ nào ngó coi bộ hay hay thì ngừng lại, ghé vô coi thử dù rằng trước đó chẳng biết tí gì về nơi đó.

Trường hợp ghé vô ngôi chùa Khmer ở xã Định Môn, huyện Thới Lai, Cần Thơ (theo địa danh hành chánh cũ) này chính là như vậy.

Dọc đường thấy cổng chùa đẹp quá, dừng lại chụp hình

Thác Triệu Hải ở xã Triệu Hải

Thác Triệu Hải ở xã Triệu Hải

Nửa sau thập niên 1970, vùng đất hoang vu phía Nam tỉnh Lâm Đồng là Đạ Hoai, Đạ Tẻh được chọn làm vùng kinh tế mới. Chẳng hạn như năm 1978, người dân các huyện: Triệu Hải (Quảng Trị); An Nhơn, Hoài Nhơn (Bình Định); Thạch Thất, Mỹ Đức, Quốc Oai, Phú Xuyên, Thường Tín (Hà Sơn Bình); Xuân Thủy, Hải Hậu, Thanh Liêm, Hoa Lư (Hà Nam Ninh); Hương Phú, Hương Điền (Bình Trị Thiên) đã đến đây xây dựng vùng kinh tế mới.

Từ đó nơi đây hình thành các xã mà tên xã là tên vùng đất quê hương của những người di dân đến đây, như xã Triệu Hải, xã Quảng Trị, xã An Nhơn, xã Mỹ Đức, xã Quốc Oai...

Bậc nữ lưu đất Gò Công

Trước nay người ta thường nhắc đến Gò Công là nơi sinh ra của hai vị hoàng hậu: Bà Từ Dụ và Nam Phương hoàng hậu. Gần đây, những khảo sát mới cho biết Nam Phương hoàng hậu không phải sinh ra ở Gò Công - Tiền Giang mà là ở Gò Công - Thủ Đức. Vậy là chỉ còn một vị hoàng hậu sinh ở đất Gò Công thôi.

Trong bài viết này tui muốn nhắc đến một người phụ nữ Gò Công khác, tuy không là mẫu nghi thiên hạ hay nữ tướng với chiến công hiển hách, thậm chí chỉ đóng vai người vợ thứ, nhưng rất đáng cho chúng ta ngưỡng mộ. Đó là bà Trần thị Sanh, vợ thứ của anh hùng Trương Định.

Nhà Đốc phủ Hải. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Ngôi chùa của vợ anh hùng Trương Định

 Bà Trần thị Sanh, người vợ của anh hùng Trương Định

Bà Trần thị Sanh là vợ thứ của anh hùng dân tộc Trương Định. Sinh trưởng trong một gia đình danh giá và giàu có bậc nhất ở Gò Công, thật kính phục bà đã chấp nhận gian nan nguy hiểm kết duyên cùng một con người quyết tâm hy sinh cho Tổ quốc trong thời buổi loạn lạc. Cũng chính bà đã hỗ trợ rất nhiều về vật chất cho nghĩa quân của Bình Tây đại nguyên soái để chiến đấu chống giặc Pháp.

Ngôi nhà nơi bà sinh sống được xây dựng năm 1860, là ngôi nhà sang trọng nhất Gò Công thuở ấy. Năm 1864, Trương Định tuẫn tiết, bà vào chùa quy y, nhường ngôi nhà lại cho con gái riêng là Dương thị Hương và rể là tri huyện Trường Bình. Sau này, vợ chồng tri huyện Trường Bình qua đời, để lại cơ ngơi cho con gái là Huỳnh thị Diệu và chồng là đốc phủ Nguyễn văn Hải. Từ ấy ngôi nhà được gọi là nhà đốc phủ Hải.

Nhà Đốc phủ Hải ngày nay là điểm tham quan nổi tiếng, vì đây là ngôi nhà cổ lớn, đẹp nhất và còn được giữ gìn khá nguyên vẹn. Rất nhiều bài viết về ngôi nhà này (tui cũng có viết trong bài Ngôi nhà của vợ anh hùng Trương Định). 

Chùa Ông bên bến Ninh Kiều

Chùa Ông ở Cần Thơ nằm bên bến Ninh Kiều, nơi tấp nập du khách. Không biết mọi người thế nào, riêng tui thì tới lui bến Ninh Kiều không biết bao nhiêu lần nhưng mãi tới lần gần đây (năm 2025) mới ghé thăm chùa Ông. Thiệt là thiếu sót!

Nói là thiếu sót bởi vì đây là một di tích cấp quốc gia từ năm 1993.

Cổng chùa Ông. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Mộ cổ Hàng Gòn

Mộ Cự thạch Hàng Gòn là Di tích khảo cổ cấp Quốc gia đặc biệt. Di tích Quốc gia Đặc biệt đã là quý hiếm rồi, trong đó Di tích Khảo cổ càng hiếm hơn. Cả nước hiện nay có 14 Di tích khảo cổ Quốc gia Đặc biệt, trong đó Đồng Nai có 1 là mộ cự thạch Hàng Gòn.

Mộ Cự thạch Hàng Gòn. Ảnh: Phạm Hoài Nhân, chụp năm 2004

Tên gọi mộ cự thạch (megalithic tomb) là thuật ngữ chuyên môn của giới khảo cổ, đó là một dạng mộ táng cổ, được xây dựng bằng những khối đá lớn (cự thạch = đá lớn), xuất hiện từ thời tiền sử đến sơ kỳ kim khí. Đây là một hình thức chôn cất độc đáo, phổ biến ở nhiều nền văn hóa cổ đại trên thế giới, trong đó có cả Việt Nam. Dân gian gọi nơi đây là Mả ông đá, còn ngành du lịch Đồng Nai trước đây thì gọi là Mộ cồ Hàng Gòn.

Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt

Tỉnh Long Khánh

Tui sanh ra ở Xuân Lộc, Long Khánh. Giấy khai sanh ghi như vậy. Lúc đó tỉnh Long Khánh mới thành lập được 2 năm, quận Xuân Lộc là tỉnh lỵ.

Rừng cao su Long Khánh. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Tỉnh Long Khánh được chánh quyền VNCH thành lập vào ngày 24/4/1957, gồm 2 quận Xuân Lộc và Định Quán. Tỉnh lỵ đặt tại Xuân Lộc. Đến năm 1967, chính quyền VNCH thành lập quận Kiệm Tân thuộc tỉnh Long Khánh. Tỉnh Long Khánh có 3 quận: Xuân Lộc, Định Quán, Kiệm Tân và tồn tại cho đến tháng 4 /1975, tỉnh lỵ vẫn là Xuân Lộc.

Chùa Sắc tứ Thập Phương ở Rạch Giá

Ở Rạch Giá có đến 2 ngôi chùa Sắc tứ được khởi dựng cùng thời gian, khoảng cuối thế kỷ 18. Đó là chùa Sắc tứ Tam Bảo và Sắc tứ Thập Phương. Trong khi chùa Sắc tứ Tam Bảo được công nhận Di tích cấp quốc gia và được chọn là điểm đến trong các tour du lịch Rạch Giá - Kiên Giang thì chùa Sắc tứ Thập Phương nằm lặng lẽ yên bình ở mé sông.

Chùa Sắc tứ Thập Phương, Rạch Giá, năm 1990. Ảnh Võ văn Tường

Ngôi chùa sắc tứ cuối cùng của Việt Nam

Trong khi chùa Sắc tứ Hộ quốc ở Biên Hòa là một trong những ngôi chùa đầu tiên được ban sắc phong từ thời chúa Nguyễn (1735), ngày nay là một ngôi chùa nhỏ, không ai biết đến thì chùa Sắc tứ Khải Đoan ở Buôn Ma Thuột là ngôi chùa cuối cùng được ban sắc phong ở Việt Nam, ngày nay vẫn là ngôi chùa lớn nhất Tây nguyên, được nhiều người - kể cả du khách quốc tế - biết đến.

Chùa Sắc tứ Khải Đoan. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Ngôi chùa Sắc tứ ở Biên Hòa

Đi trên đường Bùi Hữu Nghĩa (Biên Hòa) về hướng Tân Vạn, ta thấy có một bảng tên chùa khá dài và lạ: Chùa Sắc Tứ Hộ Quốc Quan, chùa thuộc địa phận Tân Vạn, gần Chợ Đồn.

Chùa Sắc Tứ là tên gọi chung cho các ngôi chùa được triều đình sắc phong, thường là do có công lớn hoặc được thừa nhận chính thức có giá trị đặc biệt về tôn giáo, lịch sử và văn hóa. Còn Hộ Quốc là bảo vệ đất nước.

Đã Sắc tứ mà còn Hộ Quốc nữa, ngôi chùa này ắt là vô cùng nổi tiếng!

Tam quan chùa Sắc tứ Hộ quốc. Ảnh: Báo Đồng Nai

Bửu Quang tự, ngôi chùa Nam tông Kinh đầu tiên ở Việt Nam

Tui ghé thăm ngôi chùa Bửu Quang một cách vô tình, nhân dịp đi Gò Dưa viếng mộ Trịnh Công Sơn. Khi gần đến mộ nhạc sĩ họ Trịnh ở nghĩa trang chùa Quảng Bình, tui bỗng thấy một khuôn viên rộng lớn nhiều cây xanh, trong đó thấp thoáng bóng dáng ngôi chùa và các tượng Phật. Nơi đây mang dáng vẻ của một ngôi chùa Nam tông Khmer vốn thường xuất hiện ở miền Tây hơn là những ngôi chùa thường thấy ở Sài Gòn khiến tui tò mò bước vô xem cho biết.

Chánh diện chùa Bửu Quang. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Quả thật đây là một ngôi chùa Nam tông, nhưng là Nam tông Kinh chớ không phải Nam tông Khmer. Còn hơn vậy nữa, đây là ngôi chùa Nam tông đầu tiên của người Việt ở Việt Nam. Đó là chuyện tui biết được về sau khi tìm hiểu về chùa Bửu Quang.

Chùa Bửu Đức - ngôi chùa Nam tông Việt ở Biên Hòa

Chùa Nam tông ở Việt Nam không nhiều. Theo số liệu thống kê do Giáo hội Việt Nam công bố đầu năm 2025 thì Việt Nam có 568 ngôi chùa Nam tông trên tổng số 18.544 ngôi tự viện Phật giáo cả nước, chỉ chiếm 3%. Trong các ngôi chùa Nam tông nói trên thì hầu hết là Nam tông Khmer, chỉ có 106 ngôi chùa Nam tông Việt, chiếm 19% - hay 0,6% tổng số ngôi tự viện trên cả nước.

Đồng Nai là địa phương có nhiều chùa Nam tông Việt nhất trên cả nước, nhưng theo tỷ lệ chung thì rất hiếm thấy chùa Nam tông ở Biên Hòa so với chùa Bắc tông. Một trong những ngôi chùa hiếm hoi đó là chùa Bửu Đức ở Bửu Long, Biên Hòa.

Kiến trúc chùa Nam tông có những nét khác so với chùa Bắc Tông, kiến trúc chùa Nam tông Việt lại khác với Nam tông Khmer. Chính vì vậy khi viếng thăm chùa Bửu Đức bạn sẽ thấy rất khác lạ, tạo nên sự chú ý.

Chùa Bửu Đức năm 2025. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Tượng Phật Di Lặc ở chùa Vĩnh Tràng là 1 trong 10 tượng Phật ấn tượng nhất thế giới?

Giữa tháng 2 năm nay, tạp chí Wanderlust của Anh đã đăng bài viết của Peter Moore giới thiệu 10 tượng Phật to lớn ấn tượng nhất thế giới, trong đó có tượng Phật Di Lặc tại chùa Vĩnh Tràng ở Mỹ Tho, Tiền Giang. (Xem bài viết tại đây: 10 of the world’s most impressive giant Buddha statues). VnExpress sau đó có trích dẫn thông tin này trong bài viết: Tượng Phật ở Tiền Giang trong 10 tượng Phật ấn tượng thế giới.

Tượng Phật Di Lặc ở chùa Vĩnh Tràng. Ảnh: Phạm Hoài Nhân

Chùa Nam tông Việt ở Việt Nam

Chùa ở Việt Nam

Mấy năm trước, trong những bài viết về chùa ở Việt Nam, tui tham khảo số lượng chùa (gọi chung là tự viện) ở Việt Nam như sau:

Số thống kê của Giáo hội Phật giáo Việt Nam được công bố trong Hội nghị thường niên Hội đồng Trị sự Trung ương các ngày 26 và 27-12-2003 được tổ chức tại Thiền viện Quảng Đức (TP. Hồ Chí Minh) là: 

14.401 ngôi tự viện, bao gồm:

• 12.036 chùa Bắc tông
• 539 chùa Nam tông Việt và Nam tông Khmer
• 361 tịnh xá Khất sĩ
• 467 tịnh thất
• 998 niệm Phật đường

Tổ đình Bửu Long, ngôi chùa Nam tông lớn nhất ở TPHCM. Ảnh: Phạm Hoài Nhân