Tìm hiểu nghi lễ then của người Tày ở Bình Liêu

Nghi lễ Then của người Tày (gồm 3 tỉnh: Quảng Ninh, Lào Cai, Tuyên Quang) đã được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia từ năm 2012 (đợt 1). Tại Quảng Ninh, huyện Bình Liêu là nơi cư trú chủ yếu của người Tày. Tại đây, nghi lễ then từ lâu đời đã là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hoá tinh thần của đồng bào Tày . Vậy, nghi lễ then ở Bình Liêu nói riêng, Quảng Ninh nói chung có gì độc đáo?

Một cách hiểu về nghi lễ then
Cũng như người Tày ở nhiều vùng khác, người Tày ở Bình Liêu không theo tôn giáo nào mà chỉ có tín ngưỡng dân gian với tục thờ cúng tổ tiên, thần thánh, ma quỷ mà người Tày gọi chung là Phi (có Phi lành, Phi dữ). Người Tày có nhiều nghi lễ cúng khấn để xin Phi lành phù hộ, xin những điều tốt đẹp, xua đuổi Phi dữ và những điều xấu. Những lời cúng khấn thực hiện trong các nghi lễ gọi là đường then do các Then thực hiện (nằm trong các nghi lễ cúng khấn còn có hệ thống lời gọi là đường Mo, Tào, Pật mà người thực hiện là các thầy mo, thầy tào, thầy pật – những tên gọi khác nhau của người hành nghề cúng bái). Bởi vậy, nghi lễ then là hệ thống lời hát có làn điệu, kèm với các nghi thức trong hoạt động tín ngưỡng của dân tộc Tày.

Suối Mơ, bên rừng thu vắng...

Suối mơ bên rừng thu vắng
Dòng nước trôi lững lờ ngoài nắng...

Không cần đợi tới mùa thu, bạn có thể đến suối mơ bên rừng bất cứ lúc nào để ngắm nhìn dòng nước trôi lững lờ ngoài nắng. Đến vào mùa hè càng hợp lý hơn, vì khi ấy bạn tạm thời tránh khỏi cái nắng nóng và khói bụi của thành phố để hòa cùng dòng suối mát mẻ và cánh rừng trong lành.

Ở Trà Cổ, huyện Tân Phú, Đồng Nai, có hàng chục con suối len lỏi giữa rừng xanh để đổ ra hồ nước long lanh, người dân gọi tên chung là suối Mơ. Cảnh thiên nhiên hoang sơ đẹp tuyệt vời nhưng không nhiều người biết và đến vì đường đi khó khăn. Thế rồi có nhà đầu tư biến nó thành Công viên Suối Mơ, điểm du lịch cho mọi người. Đương nhiên là có sự đánh đổi, phần nào đó nét hoang sơ đã được bê tông hóa để có những con đường, có những địa điểm tiện nghi cho con người đến thưởng ngoạn thay vì lang thang giữa rừng hoang. May thay, bàn tay tôn tạo của con người vẫn giữ được nét đẹp tự nhiên của suối Mơ, khiến cho nơi này trở thành một điểm đến hấp dẫn du khách.

Đến Pleiku ăn đặc sản cơm lam gà nướng

Gà thơm lừng da giòn, thịt dai ăn với cơm lam dẻo là món ăn làm mê lòng du khách ghé thăm Tây Nguyên.

Gà nướng mọi ăn với cơm lam được xem như thứ đặc sản đáng tự hào mà người Gia Lai thường giới thiệu với khách phương xa. Gà được người dân nuôi ở các mé rừng, với kiểu chăn thả tự do. Gà tại đây thịt săn chắc, da mỏng. Gà làm món nướng thường hơn 1kg, gà làm xong để ráo nước, được đâm thủng nhiều chỗ trên da trước khi ướp gia vị nên trông không đẹp mắt. 

"Biển trời, sông sao" trên thảo nguyên Đồng Cao

Đồng Cao là một thảo nguyên nhỏ hoang sơ thuộc xã Thạch Sơn, huyện Sơn Động (Bắc Giang). Địa hình bằng phẳng với thảm cỏ mênh mông xanh rì, khí hậu mát rượi và trong lành quanh năm, nơi này đã trở thành địa điểm cắm trại quen thuộc với nhiều bạn trẻ.

Chuẩn bị cho một đêm lửa trại tưng bừng.

Lễ cầu mùa của người Sán Chỉ

Gắn liền với hoạt động sản xuất nông nghiệp, lễ cầu mùa là nét đẹp văn hóa độc đáo của dân tộc Sán Chỉ, rất cần gìn giữ và phát triển.

Nghệ nhân Lỷ A Tàu, thôn Kéo Cai, xã Đại Thành, huyện Tiên Yên, sửa soạn trang phục đi lễ. 

Người Sán Chỉ làm lễ cầu mùa để tôn vinh những vị thần có công lập làng, tạo mưa, tạo gió, cho mùa màng bội thu, canh giữ xóm làng. Người Sán Chỉ cũng khấn nguyện các vị thần mang đến cuộc sống tốt đẹp, bình an và mạnh khỏe đến cho người dân.

Nét đẹp trong trang phục truyền thống của người Dao Thanh Phán

Trang phục của người Dao Thanh Phán ở Quảng Ninh rất đẹp bởi được thêu từ những sợi len với đủ các màu sắc và hoa văn, ẩn chứa chiều sâu văn hóa độc đáo.

Theo Nghệ nhân ưu tú Diềng Chống Sếnh (thôn 3, xã Quảng Sơn, huyện Hải Hà), một bộ trang phục truyền thống của phụ nữ Dao Thanh Phán khá cầu kỳ, gồm quần, áo, thắt lưng, mũ đội đầu được thêu tỉ mỉ, tinh tế. Áo dài tay xẻ tà của phụ nữ Dao Thanh Phán,ở bên vạt áo thường được thêu hoa văn sóng nước, hình núi, hình chữ Vạn, hoa hồi 8 cánh, và các đường viền chạy song song, luôn là những cặp màu tương sinh trong thuyết ngũ hành. Áo cắt theo kiểu mở ngực, ống tay dài, gấu áo xẻ hai bên, nẹp cổ to thêu họa tiết trang trí ở phía cổ và trước ngực. Ở phần ngực, gấu áo, tay áo, gấu quần được nối thêm vải màu đỏ, rồi đến một đoạn được khâu bằng các đường chỉ màu trắng. Phần trước ngực được đắp miếng vải thêu những hoạ tiết đặc sắc, bắt mắt. Nội y ở ngực thêu hoạ tiết về mặt trời xen giữa là núi đồi, cỏ cây, hoa lá cách điệu chạy vòng xung quanh.

Nghệ nhân ưu tú Diềng Chống Sếnh, thôn 3, xã Quảng Sơn, huyện Hải Hà (thứ hai, phải sang), hướng dẫn kinh nghiệm may, thêu trang phục dân tộc Dao Thanh Phán. 

Thành Xích Thổ trong hệ thống thương cảng Vân Đồn

Thương cảng Vân Đồn được coi là Thương cảng đầu tiên của nước Đại Việt hình thành từ thời Lý (vua Lý Anh Tông, năm 1149) có sự liên kết mật thiết không thể tách rời của các khu vực, tiểu vùng trong hệ thống. 

Theo một số nhà nghiên cứu, hệ thống Thương cảng Vân Đồn được chia làm 3 khu vực: Khu vực thứ nhất cũng là khu vực trung tâm, gồm các tiểu vùng Cống Đông - Cống Tây; Cái Làng và vùng đảo Ngọc Vừng. Khu vực thứ hai hình thành tại các vùng cửa sông và đảo ven bờ thuộc thương cảng Vân Đồn gồm các tiểu vùng: Yên Hưng, Cửa Lục - Bãi Cháy (Hạ Long), Cửa Ông (Cẩm Phả), Cái Bầu (Vân Đồn) kéo dài đến vùng địa đầu Tiên Yên - Vạn Ninh (Móng Cái), đóng vai trò cung cấp và luân chuyển hàng hoá từ trung tâm kinh tế đối nội ra khu vực cảng đối ngoại, bảo đảm an ninh cho các cảng biển, trung tâm chính trị, kinh tế trong nội địa, đồng thời đón nhận và tiêu thụ, điều phối hàng hoá của khu vực thứ nhất. Khu vực thứ ba đóng vai trò là vùng kinh tế đối ngoại phía Nam của Đại Việt và cảng trung chuyển của trung tâm kinh tế phía Đông Bắc tức Vân Đồn. 

Một góc tường thành Xích Thổ thuộc xã Thống Nhất, Hoành Bồ vẫn còn tồn tại đến ngày nay. 

Thành cổ Ngọc Vừng

Xã đảo Ngọc Vừng (huyện Vân Đồn) là vùng đất có bề dày lịch sử, còn lưu giữ nhiều dấu tích của thương cảng Vân Đồn cổ, thành cổ Ngọc Vừng. Tuy nhiên, di tích thành cổ Ngọc Vừng dường như đã bị quên lãng, chưa được đưa vào khai thác giá trị văn hoá, lịch sử để phục vụ du lịch. 

Thành cổ Ngọc Vừng nằm ở thôn Bình Ngọc nay đã bị bào mòn khá nhiều vì mưa nắng. 

Di tích thành cổ Ngọc Vừng nằm ở ven bãi biển Trường Chinh thuộc thôn Bình Ngọc, xã Ngọc Vừng, cách thị trấn Cái Rồng 29km, cách TP Hạ Long 34km. Theo hồ sơ lý lịch di tích "Thành cổ Ngọc Vừng" do Bảo tàng Quảng Ninh lập tháng 10-2011, Thành cổ được xây từ thời nhà Mạc (thế kỷ XVI) nên nhân dân quen gọi là thành nhà Mạc. Đến thời Nguyễn, năm Minh Mệnh thứ 20 (1839) thành được xây lại và được đặt tên là Bảo Tĩnh Hải. Theo sách "Đại Nam nhất thống chí" thành có chu vi 134 trượng 8 thước, cao 5 thước, được bố trí 1 quản vệ, 150 binh sĩ và có 3 thuyền chiến lớn. Quy đổi ra đơn vị tính ngày nay, thành có hình vuông, mỗi cạnh dài 130m, cao khoảng 2m, chiều rộng mặt thành khoảng 4m.

Độc đáo làng “cao niên” Triêm Tây

Từ phố cổ Hội An qua cầu Cẩm Kim, chúng tôi gặp ngay con đường men theo lạch nước Bến Quế dẫn vào thôn Triêm Tây. Một miền xanh mát hiện ra bên bến sông quê. Dưới hàng tre lao xao gió, những ngôi nhà mái ngói ẩn hiện bên những lối đi có tên Chè Tàu, Me Xanh…

Mới chỉ ba năm trước, làng Triêm Tây (xã Điện Phương, thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam) còn đứng trước nguy cơ bị xóa tên trên bản đồ hành chính do nạn sạt lở quá dữ dội, may nhờ một kiến trúc sư Việt kiều Pháp tiếc ngôi làng xinh đẹp nên đã làm kè sinh thái bảo vệ Triêm Tây trước những con nước lớn. Tiếp đó, UNESCO và Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đã phối hợp đào tạo cho dân làng những kỹ năng cần thiết để phát triển bền vững du lịch cộng đồng. Cũng như phần lớn làng mạc miền Trung, Triêm Tây chỉ còn người già vì giới trẻ đã ra thành phố gần hết. Nhưng không sao, du khách nước ngoài lại tỏ ra thích thú khi được các lão nông tri điền dẫn đi thăm thú.

Làng nhìn từ trên cao

Thành cổ Ngọc Vừng có từ thời Nguyễn

Sở dĩ phải khẳng định như vậy, khơi lại vấn đề bởi vì lâu nay, nhiều người quen gọi là thành nhà Mạc mà không có một căn cứ lịch sử nào.

Di tích thành cổ Ngọc Vừng có tên cổ là Bảo Tĩnh Hải (đồn Tĩnh Hải), nằm ở ven bãi biển Trường Chinh thuộc thôn Bình Ngọc, xã Ngọc Vừng (huyện Vân Đồn), cách thị trấn Cái Rồng 29 km, cách thành phố Hạ Long 34 km.

Các bản vẽ mặt bằng, mặt cắt ngang và mặt đứng của Thành cổ Ngọc Vừng.