Kỳ 1: Về nơi đầu nguồn
Sông Cầu, miền xuôi còn gọi sông Như Nguyệt, là con sông quan trọng nhất trong hệ thống sông Thái Bình, có ý nghĩa to lớn với đồng bằng sông Hồng và lưu vực của nó. Khởi nguồn từ Bắc Kạn con sông hiền hòa uốn mình chảy về miền xuôi qua 6 tỉnh...
Đường về Chợ Đồn theo tuyến tỉnh lộ 257 giờ đã thuận tiện, dễ dàng. Con đường đang sắp hoàn thành cải tạo, bon bon xe chạy. Nơi thượng nguồn sông Cầu, núi non hùng vĩ, sông chẻ núi mà đi, uốn khúc quanh co, có đoạn chảy qua thác ghềnh dữ dội.
Phương Viên, một trong những xã luôn dẫn đầu về tổng sản lượng lương thực bình quân của cả Chợ Đồn hiện ra óng ả với những vạt lúa xanh mượt dưới cái nắng đầu thu. Đây là nơi khởi nguồn của dòng sông Cầu với đầu nguồn bắt đầu từ dãy núi cao chót vót.
ông Hà Văn Tồn, thôn Tổng Chiêu, đã hơn 70 tuổi, nét cười nhăn da đồi mồi. ông bảo khi sinh ra biết chạy rồi biết tắm sông thì sông Cầu đã trở thành một phần cuộc sống trong đời mình. Nhiều sách vở ghi rằng sông Cầu có đầu nguồn từ dãy Phja Boóc nhưng người dân tại Tổng Chiêu, Khuổi Đải đều nói rằng dãy núi nơi sông bắt đầu chảy xuống từ hàng trăm năm nay vẫn gọi là Tam Tao (tiếng Tày gọi là Tham Thẩu).
Dẫn tôi dọc tuyến đường liên thôn đã được đổ bê tông phẳng phiu, ông Hà Văn Tồn chỉ lên đỉnh Tam Tao mù sương giới thiệu: Vượt sang bên kia là tới Bằng Phúc rồi Đồng Phúc, Tân Lập. Quay một chút sang bên phải là nơi Bác Hồ xuôi xuống để qua sông Cầu sang thôn Khuổi Đải vào năm 1945. Cánh đồng nơi đầu nguồn sông Cầu luôn tươi tốt. Chỉ cần đắp phai tạm không cao lắm là nước nguồn đã ôm trọn những chân ruộng mỡ màu. Thế nhưng giờ đây nước sông đã cạn nhiều lắm so với trước...
Theo lời ông Hà Văn Tồn, những tảng đá thế này không thể nhìn thấy vào những năm trước đây do nước sâu có thể đi được bè, mảng.
Để minh chứng cho điều đó, ông Tồn lội xuống sông chỉ cho tôi thấy những phiến đá lổn nhổn mà theo lời ông vào những năm 1950- 1960 thì không thể nhìn thấy nếu như không lặn xuống sông. Theo ông “đáo sông tùy khúc”, có nghĩa qua sông phải chon từng chỗ, vì vào thời điểm đó nước sông đầy, sâu, muốn qua phải chọn chỗ nông, thậm chí phải có bè mảng để sang. Cũng vào thời ấy, dân ở Chợ Đồn vẫn đóng bè mảng để chở hàng hóa xuôi theo sông ra thị xã Bắc Kạn bán. Chừng hơn 01 ngày là bè có thể tới bến Cầu Phà.
Trong khi kể cho tôi nghe về dòng sông Cầu, nét mặt ông Tồn chợt chuyển sang buồn và nói rằng, tại Tổng Chiêu có 11 điểm sinh thủy (phát sinh nước); thôn Khuổi Đải có 9 điểm nhưng chưa được quan tâm, bảo vệ thì sao nước sông chẳng cạn. Ngoài ra, nước ít cũng bắt nguồn từ hệ quả việc phá rừng tràn lan trước đây trên dãy Tam Tao.
Xuôi theo dòng, chúng tôi tới Rã Bản, xã thứ hai mà con sông Cầu chảy qua trên hành trình vạn dặm về xuôi. Chủ tịch UBND xã Triệu Văn Nguyên sau cái bắt tay nồng nhiệt nói luôn, xã chúng tôi có 110 ha lúa thì tất cả đều sử dụng nước sông Cầu để sản xuất. Xã có 01 đập lớn là đập Tổng Chói và 01 trạm bơm ở thôn Nà Moòng để đưa nước sông tới ruộng. Có 4 thôn nằm dọc theo sông là Nà Tải, Bản Chói, Pác Giả và Cốc Quang. Không có sông Cầu thì không biết đời sống bà con sẽ đi về đâu. Nước sông Cầu đã giúp năng suất lúa bình quân của Rã Bản đạt khoảng 46 tạ/ha. Toàn xã cũng đã trồng được hơn 690 ha rừng góp phần bảo vệ đầu nguồn sông Cầu.
Sông Cầu len mình giữa những cánh đồng lúa của xã Phương Viên (Chợ Đồn)
Xuôi dòng sông nóng, chúng tôi về thị xã rồi lại ngược vào Đôn Phong (Bạch Thông) theo nhánh sông Nặm Cắt (tiếng Tày nghĩa là sông Lạnh). Nhánh sông này dày đặc những tảng đá gan gà giữa lòng, độ dốc lớn, lưu tốc mạnh nên dòng nước ầm ì không nghỉ.
Chủ tịch UBND xã Trịnh Văn Thành cho biết, tiếng nước reo đã trở thành thân thuộc với người dân nhiều thôn ở Đôn Phong. Hiện tại, xã có 3 thôn là Vằng Bó, Nà Lồm và Lủng Lầu nằm dọc ven sông Nặm Cắt. Ngoài sông Nặm Cắt , ở Đôn Phong còn có nhiều nhánh suối nhỏ hợp lại thành con suối lớn chảy ra sông Cầu đoạn Nà Pết, xã Dương Quang, thị xã Bắc Kạn. Đây là nguồn nước tưới tiêu cho 91ha lúa của xã góp phần đưa năng suất lúa đạt bình quân 50 tạ/ha. Để bảo vệ đầu nguồn, phong trào trồng rừng được xã tập trung chỉ đạo thực hiện. Năm 2013, toàn xã trồng được 225 ha rừng trong đó có hơn 25 ha rừng phòng hộ.
Một nhánh suối hợp lưu vào nhánh sông Lạnh tại xã Đôn Phong (Bạch Thông)
Từ Đôn Phong, dòng nước xanh len lỏi qua kẽ đá, núi rừng xuôi về thị xã hợp lưu với nhánh sông nóng.
Xin nhắc lại rằng, từ Phương Viên, sông Cầu uốn mình chảy giữa hai dãy núi theo hướng tây bắc- đông nam, tới địa phận xã Dương Phong, huyện Bạch Thông rồi đổi hướng để chảy theo hướng tây tây nam-đông đông bắc qua thị xã Bắc Kạn tới xã Mỹ Thanh huyện Bạch Thông. Tại đây nó đổi hướng để chảy theo hướng đông bắc-tây nam. Tại xã Nông Hạ huyện Chợ Mới nó nhận một chi lưu phía hữu ngạn, chảy về từ xã Mai Lạp. Tới địa phận thị trấn Chợ Mới, nó nhận một chi lưu nữa phía hữu ngạn rồi đổi hướng sang tây bắc-đông nam. Tới địa phận xã Vân Lăng, xã Cao Ngạn (huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên), nhận một chi lưu phía tả ngạn rồi đổi hướng sang bắc đông bắc-nam tây nam. Tới xã Sơn Cẩm huyện Phú Lương nhận tiếp một chi lưu phía hữu ngạn là sông Đu rồi chảy qua phía đông thành phố Thái Nguyên. Chảy tới xã Nga My huyện Phú Bình thì đổi sang hướng đông bắc-tây nam tới xã Thuận Thành, huyện Phổ Yên nhận tiếp một chi lưu là sông Công. Tới ranh giới xã Mai Đình huyện Hiệp Hòa và xã Việt Long huyện Sóc Sơn (Hà Nội) nó nhận một chi lưu nhỏ phía hữu ngạn là sông Cà Lồ rồi chảy tiếp về phía đông qua ranh giới của hai huyện Việt Yên-Bắc Giang và Yên Phong-Bắc Ninh rồi hợp lưu với sông Thương tại ngã ba Lác ở ranh giới của xã Đồng Phúc (huyện Yên Dũng) với thị trấn Phả Lại (huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương) để tạo thành sông Thái Bình.
Trên địa phận tỉnh Bắc Kạn, sông Cầu dài 103 km lưu lượng nước bình quân trong năm 73 m3/s, mùa lũ là 123 m3/s, mùa khô là 8,05 m3/s. Dòng sông uốn khúc quanh co, hệ số uốn khúc lớn (>2,0); độ dốc đáy sông đạt trên 10 phần nghìn. Theo báo cáo của Ủy ban bảo vệ môi trường lưu vực sông Cầu, lưu vực sông có diện tích 6.030 km2, có tổng chiều dài các nhánh sông khoảng 1.600km bao gồm gần như toàn bộ các tỉnh Bắc Kạn, Thái Nguyên và một phần các tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang, Vĩnh Phúc, Hải Dương và Hà Nội.
Để bảo vệ dòng sông, năm 2006, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt “Đề án tổng thể bảo vệ và phát triển bền vững môi trường sinh thái, cảnh quan lưu vực sông Cầu”. Mục tiêu là từng bước xử lý ô nhiễm, cải thiện, nâng cao chất lượng nước; xây dựng, ban hành và tổ chức thực hiện có hiệu quả hệ thống cơ chế, chính sách; thiết lập mô hình quản lý môi trường lưu vực phù hợp với điều kiện tự nhiên. Từ đây, dòng sông đi vào lịch sử, thơ ca, âm nhạc đã có một dự án cấp quốc gia bảo vệ một cách đồng bộ hơn... (Còn nữa)
Tuấn Sơn
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét