Trầm tích địa danh xứ Quảng

Tên gọi vùng đất mang ý nghĩa chính thức định danh về hành chính - xã hội, có ý nghĩa biểu tượng và tính thiêng của một nhân danh, địa danh, sự kiện lịch sử. Nguyên tắc định danh giúp phản ánh thực tế (địa dư, thổ sản…), lưu dấu sự kiện, thể hiện khát vọng nhân sinh của cộng đồng, nên luôn mang tính lịch sử và văn hóa một thời.

Thị trấn Trung Phước - đầu nguồn sông Thu Bồn, vốn thuộc huyện Nông Sơn cũ, nay là huyện Quế Sơn. Ảnh: MINH THÔNG

Lịch sử chứng kiến những lần đổi tên, theo nguyên tắc và mục đích, khát vọng tương ứng. Tất cả, qua thời gian, đã ổn định nhiều giá trị văn hóa cốt lõi từ những trầm tích địa danh độc đáo ở mỗi địa phương.

Thống kê trước giờ G

Tại thời điểm tháng 3/2025 này, cả nước đang chuẩn bị cho đợt sáp nhập, thay đổi về mặt hành chánh lớn nhất từ trước đến giờ. Do đó các thay đổi về phường xã, quận huyện trong cả nước tại thời điểm này đều ngưng lại hoàn toàn, chờ đợt tổng sáp nhập.

Làm một cái thống kê tình trạng hành chánh Việt Nam tại thời điểm đóng băng này coi bộ vui, nên tui thử giải trí coi sao.

Hà Nội là thành phố có số quận huyện nhiều nhất Việt Nam, với 30 quận huyện. Ảnh: Cổng TTĐT Hà Nội

Hồ Xáng Thổi

Mỗi thành phố thường có một hoặc vài hồ nước để tạo cảnh quan thoáng mát, thơ mộng. Các hồ nước này vì có "nghĩa vụ" làm đẹp cho thành phố nên có tên cũng đẹp như hồ Xuân Hương, hồ Hoàn Kiếm, hồ Trúc Bạch...

Cần Thơ cũng có hồ như vậy, nhưng người Cần Thơ vốn xuề xòa. dễ dãi nên đặt tên cho cái hồ đẹp ở trung tâm thành phố cái tên hơi... kém mỹ miều: Hồ Xáng Thổi.

Búng Xáng và địa danh có thành tố “Búng” ở ÐBSCL

Công trình nâng cấp, cải tạo hồ Búng Xáng ở phía sau Trường Ðại học Cần Thơ, nối dài từ rạch Ngỗng đến hẻm 51, đường 3 Tháng 2, quận Ninh Kiều, tạo diện mạo mới cho đô thị Cần Thơ. Ðịa danh Búng Xáng vì vậy được nhắc đến khá nhiều. Tuy nhiên, nhiều người, kể cả văn bản hành chính, vẫn viết là Bún Xáng thay vì Búng Xáng. Bài viết sau đây sẽ lý giải rõ hơn về nguồn gốc địa danh này.

Cảnh đẹp ở Búng Xáng bây giờ.

Qua cầu Thơm Rơm

 Khoảng thập niên 1990, trên sóng truyền thanh, truyền hình thường phát sóng một bài hát mang tên Qua cầu Thơm Rơm qua giọng hát nghệ sĩ Hồng Vân (Hồng Vân người Huế - trước 75, không phải kịch sĩ Hồng Vân sau này):

Khen ai khéo đặt tên cầu, mang tên Thơm Rơm

Người đã đi qua lòng còn quay lại...

Bài hát do nhạc sĩ Hoàng Hiệp phổ thơ Lê Giang, và được phát nhiều khiến tui nhớ cái tên ngồ ngộ là Thơm Rơm, nhưng hoàn toàn không biết Thơm Rơm ở đâu.

Mới đây, đi cùng anh Lâm văn Sơn từ Cần Thơ qua Long Xuyên trên QL91, khi đi qua cầu Thơm Rơm anh Sơn giới thiệu về làng nghề đan lưới Thơm Rơm ở đây, khiến tui "Người đã đi qua lòng còn quay lại".

Tản mạn về địa danh hành chính thuộc Biên Hòa

Biên Hòa là địa danh có từ khá sớm trong lịch sử phát triển của vùng đất Đồng Nai - Gia Định. Khởi nguyên từ Trấn Biên và sau đó là Biên Hòa, có lẽ, ý nghĩa sâu xa nhất là sự mong muốn bình hòa, an ổn ở vùng đất biên cương xa xôi dưới thời các chúa Nguyễn tiến hành mở đất về hướng Nam.

Trụ sở khối nhà nước tỉnh và chung cư Thanh Bình nhìn từ sông Đồng Nai. Ảnh: Lê Dũng

Đến Kon Tum thăm dòng sông chảy ngược Đăk Bla

Trong tiếng Bana, Kon có nghĩa là làng, còn Tum có nghĩa là nước. Cái làng ven sông Đăk Bla đó do anh em nhà Jơ Rông và Jơ Uông lập nên đã tạo thành nguồn gốc của địa danh Kon Tum.

Thượng nguồn sông Đăk Bla, dòng sông dài 139km bắt nguồn từ chân núi Ngọc Linh ở huyện Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum. Ảnh: Hải An

Do đó, sông Đăk Bla có ý nghĩa rất lớn với tỉnh và thành phố Kon Tum, như một biểu tượng vĩnh cửu. Lạ kỳ hơn, đây là một dòng sông chảy ngược giữa đại ngàn Tây Nguyên hùng vĩ.

Ở Long Khánh có một ấp mang tên "18 Gia đình"

Ở xã Bảo Quang, TP. Long Khánh, tỉnh Đồng Nai có một ấp mang tên rất lạ: Ấp 18 gia đình. Nghe qua cái tên, ta dễ liên tưởng tới... 108 anh hùng Lương Sơn Bạt hay... 18 vị La Hán!

Một con đường đất ở ấp 18 Gia đình, xã Bảo Quang

Xã Bảo Quang thuộc TP Long Khánh có 5 ấp là: 18 Gia đình, Bàu Cối, Lác Chiếu, Ruộng Tre, Thọ An.

Miên man một khúc sông Trầu

Cũng như bao con sông của đất nước trăm nhớ, nghìn thương, từ thượng nguồn chảy về xuôi, trước khi hòa vào biển cả mênh mông, dòng sông Trầu quê tôi ( Núi Thành, Quảng Nam) đã kịp ban tặng cho xứ sở những bãi bồi phù sa, những triền đất ven sông, những cánh đồng màu mỡ, lập nên những làng quê trù phú, thanh bình, an vui.

Con sông Trầu chảy qua địa phận cuối xã Tam Mỹ Tây về Tam Mỹ Đông.

Vườn hoa tên người và ký ức nhân văn

Vườn hoa không chỉ là những không gian xanh công cộng, mà còn là những “bảo tàng ký ức” mang dấu ấn lịch sử và văn hóa sâu sắc.

Từ góc nhìn địa danh học (toponymy), khi vườn hoa được gắn với tên danh nhân, chúng trở thành nơi lưu giữ và truyền tải những giá trị nhân văn, giúp kết nối giữa quá khứ và hiện tại. Mỗi vườn hoa Hà Nội, bởi vậy, nên trở thành một điểm dừng chân để người dân và du khách cảm nhận về ý nghĩa sâu xa của tên gọi, như một lời nhắc nhở về những giá trị nhân văn vượt thời gian.

Vườn hoa Paul Bert, do người Pháp đặt. Đến năm 1945 dưới chính quyền Trần Trọng Kim thì bị xóa bỏ.

Suy nghĩ dưới chân cầu Cái Xép

 Tui về thăm quê bạn Tuấn ở An Nhơn, Châu Thành, Đồng Tháp. Tuấn dặn là khi gần tới cầu Cái Xép thì không qua cầu mà đi theo đường nhỏ bên phải và quẹo phải đi dọc sông khoảng vài trăm met là tới nhà.

Coi trên Google Maps thì không có cầu Cái Xép, mà chỉ có cầu Cái Xếp. Và đúng là tới nơi thì thấy bảng tên cầu là Cái Xếp, không phải Cái Xép!

Phố Hàng Gòn ở Quảng Ngãi

Thị trấn Di Lăng (Sơn Hà) có một tổ dân phố và một tuyến đường cùng có tên gọi Hàng Gòn. Tên gọi bắt đầu bằng chữ "Hàng" như đa số tên gọi 36 phố phường của Thủ đô Hà Nội, nhưng tên gọi Hàng Gòn ở Quảng Ngãi thì hoàn toàn khác, không gắn với mặt hàng được gia công, kinh doanh tại phố như mảnh đất kinh kỳ.

Đường Hàng Gòn dài 810 m, là tuyến đường có hoạt động kinh doanh nhộn nhịp nhất ở tổ dân phố Hàng Gòn, thị trấn Di Lăng. Dọc hai bên đường, ngoài chợ Di Lăng tấp nập người mua bán, là hàng loạt hàng quán san sát nhau, từ cửa hàng kinh doanh tạp hóa, đến quán cơm, cơ sở sản xuất nước đá, hiệu vàng bạc, đá quý... Cũng giống như đường Hàng Gòn, tổ dân phố Hàng Gòn là nơi tụ hội của rất nhiều cơ sở sản xuất, kinh doanh.

Đường Hàng Gòn, ở thị trấn Di Lăng (Sơn Hà).

Cà Tang, núi như mái ấm quê nhà

Có lần anh bạn người Chăm của tôi quả quyết rằng tên núi Cà Tang (Cà Tan, Gà Tan) quê tôi là do người Chăm của ảnh đặt tên. Tôi ừ hử nhưng chưa vội tin. Giả thuyết này có cơ sở bởi lịch sử vùng đất này với người Chăm là câu chuyện của ngàn năm. Lần sau tìm đọc đâu đó, nhà thơ Tường Linh cũng từng nhắc chuyện tên núi liên quan đến người Chăm này. Tôi bắt đầu hoài nghi...

Ngọn núi như những mái nhà.

Tam Kỳ và chuyện ba ngọn núi

Các núi Quảng Phú, An Hà và Trà Cai là ba thực thể địa lý của vùng lỵ sở huyện Hà Đông, phủ Tam Kỳ xưa. Biểu trưng logo của Tam Kỳ hiện nay cũng mô phỏng lại địa danh này theo hình sông, thế núi, với biểu tượng 3 núi, 3 sông.

Logo Tam Kỳ mang ý nghĩa biểu trưng, độc đáo cho vùng đất và con người. Ảnh: X.P

Chuyện bảng tên

Khi người Việt từ miền Trung vô đây khai hoang lập nghiệp, thì cả vùng đồng bằng sông Cửu Long, trong đó có tỉnh chúng ta, còn là nơi chằng chịt sông rạch, đầm lầy, hoang vu, đầy thú dữ cả trên bờ như cọp, voi, dưới sông thì có sấu. Sống giữa vùng thế đất, thế nước (sông, rạch), từ thực tế địa hình, địa vật như vậy, ông bà ta gọi chúng với những cái tên xẻo, xép, trấp, bưng, sình, dứt, cái... và gắn một cái tên liền theo mang hình dáng, cây, con hay tên người nơi đó, như Xẻo Quít, Xép Lá, Trấp Rùng Rình, Bưng Sấu Hì, Sình Tranh, Bứt gò Suông, Cái Tôm v.v... không phải tùy hứng mà từ thực tế, ông bà ta đã đặt tên từng nơi mang ý nghĩa riêng, đặc điểm riêng nơi đó. Mấy năm qua, tỉnh Đồng Tháp và các huyện như: Thanh Bình, Tân Hồng, Tam Nông, Châu Thành... đã tổ chức đi điền dã, tới từng nơi, gặp các ông bà sinh sống cố cựu nơi đó, cộng với nghiên cứu sách sử xưa, qua đó ghi chép, biên soạn thành sách địa danh văn hóa, lịch sử, giúp thế hệ hiện nay và sau này biết được tên đất, tên sông, tên công trình, tên người, sự kiện mỗi nơi, vì sao có tên đó, có ý nghĩa gì... Tuy nhiên, vì thời gian trải qua quá lâu, nhiều biến đổi, nên có những địa danh mà ngày nay chúng ta chưa giải nghĩa, xuất xứ những tên gọi đó.

Tản mạn ở An Nhứt

Từ chỗ là một làng quê hẻo lánh ít người biết tới ở huyện Long Đất (cách nay chưa lâu còn là Long Điền), An Nhứt bỗng nổi lên hót hòn họt trên bản đồ du lịch cả nước với chợ quê An Nhứt, phiên chợ quê nằm giữa cánh đồng xanh mướt. Rồi từ cái tên An Nhứt, một địa điểm ẩm thực vốn từ lâu rất nổi tiếng nơi đây - nằm không xa cánh đồng chợ quê An Nhứt - được nhắc tới đầy thu hút: bánh hỏi An Nhứt.

Khoan nói tới hai điểm đến hấp dẫn, ở đây tui thấy rất khoái với cái tên An Nhứt. Nhứt chớ không phải Nhất, nghe đã làm sao!

Về mặt hành chánh, xã An Nhứt được thành lập từ 23/7/1999 trên cơ sở tách ra từ xã Tam An và thuộc huyện Long Đất.

Ngày 9/12/2003, dưới sự quản lý sáng suốt của Nhà nước, huyện Long Đất được tách ra làm 2 huyện là Long Điền và Đất Đỏ. Xã An Nhứt thuộc huyện Long Điền.

Tháng 6/2024, HĐND tỉnh Bà Rịa- Vũng Tàu khóa VII, nhiệm kỳ 2021-2026 tán thành chủ trương sáng suốt của nhà nước sắp xếp đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã giai đoạn 2023 – 2025, theo đó 2 huyện Long Điền và Đất Đỏ nhập lại thành huyện Long Đất. Xã An Nhứt thuộc huyện Long Đất như hồi 1999.

Xã có diện tích 5,25 km², dân số năm 1999 là 3.775 người, mật độ dân số đạt 719 người/km², bao gồm 3 ấp: Đồng Trung, An Hòa và An Lạc.

Quá thích chữ Nhứt trong tên An Nhứt, tui tò mò tìm hiểu coi cả nước còn xã phường nào trong tên có chữ Nhứt nữa không. Chỉ tìm tới tên xã phường thôi cũng đã hơn 10.000 tên rồi, còn tới cấp xóm, ấp thì tui không có dữ liệu.

Kết quả là cả nước chỉ có 3 phường xã trong tên có chữ Nhứt (dễ đoán được 3 địa phương đó đều ở miền Nam). 3 nơi đó là:

Tò mò hơn, tui tìm thử có bao nhiêu phường xã trong tên có chữ Nhất. Kết quả như sau:

Tên có chữ Nhất nhiều hơn hẳn chữ Nhứt, trong đó đa số là tên Thống Nhất, chiếm 17/25 tên, và đa số là tên các địa phương ở miền ngoài. Hic, Biên Hòa cũng có phường Thống Nhất, đó là không kể tên huyện, nếu kể thì Đồng Nai còn có huyện Thống Nhất!

Phạm Hoài Nhân

Hàm Rồng, có mấy Hàm Rồng?

Trong một bài viết cách nay khá lâu tui có kể đến 3 địa danh Hàm Rồng khá quen thuộc với mọi người, đó là núi Hàm Rồng ở Pleiku, núi Hàm Rồng ở Sa Pa và núi Hàm Rồng ở Thanh Hóa. Bên cạnh đó tui có kể thêm về tảng đá Hàm Rồng ở Biên Hòa. (Ai quan tâm có thể xem lại tại đây).

Cùng với những ngọn núi Hàm Rồng nổi tiếng kể trên là các địa danh hành chánh liên quan, gồm: phường Hàm Rồng ở thị xã Sa Pa, cầu Hàm Rồng, phường Hàm Rồng ở TP Thanh Hóa.

Nay tò mò, tui tìm hiểu thêm coi còn có Hàm Rồng ở đâu nữa không. Hóa ra còn cũng bộn Hàm Rồng! Xin kể ra như sau:

Bãi biển Hàm Rồng ở Phú Lộc, Thừa Thiên - Huế. Đây là một bãi biển hoang sơ, đẹp, gần phá Tam Giang, cách TP. Huế khoảng 40 km.

Bãi biển Hàm Rồng ở Thừa Thiên - Huế. Ảnh tamgianglagoon.com

Hồ tự nhiên rộng nhất Việt Nam

Khi xét các hồ tự nhiên lớn nhất, thường người ta chỉ xét đến diện tích mặt hồ chớ không xét đến dung tích nước như các hồ nhân tạo (với các hồ nhân tạo dung tích nước là thông số quan trọng vì nó thể hiện năng lực tưới tiêu, phát thủy điện). Thành ra ta nói hồ tự nhiên rộng nhất chính xác hơn lớn nhất.

Rộng nhất là hồ Ba Bể ở Bắc Kạn với diện tích 6,5 km².

Hồ Ba Bể

Hồ nhân tạo lớn nhất Việt Nam

Hồ nhân tạo (tức là hồ được tạo nên để phục vụ thủy điện, công trình thủy lợi) nào lớn nhất Việt Nam?

Ở đây cần lưu ý đến khái niệm "lớn". Đối với công trình thủy điện, thủy lợi thì thông số quan trọng của hồ chứa là Dung tích của hồ. Hồ lớn nhất nghĩa là có dung tích lớn nhất.

Theo tiêu chuẩn đó thì lớn nhất là Hồ Hòa Bình, công trình chứa nước cung cấp cho nhà máy thủy điện Hòa Bình, với dung tích là 10,8 tỷ m³. Đứng thứ nhì là Hồ thủy điện Sơn La, với dung tích 9,26 tỷ m³. Hồ thủy điện Trị An ở Đồng Nai đứng thứ ba với dung tích khiêm tốn hơn rất nhiều, chỉ 2,76 tỷ m³.

H1ồ thủy điện Hòa Bình.

Theo dòng địa chí Quảng ngãi

Quảng Ngãi không chỉ là tỉnh có nhiều cuốn địa chí trong lịch sử, mà còn là địa phương tiên phong trong việc biên soạn loại sách quan trọng này.

Ngược dòng thời gian...

Lần giở những trang sử xưa, chúng ta sẽ thấy từ rất sớm, đất nước và con người Quảng Ngãi đã được ghi lại trong nhiều tác phẩm Hán Nôm. Theo Tiến sĩ Nguyễn Đăng Vũ - nguyên Giám đốc Sở VH-TT&DL, bên cạnh các tác phẩm ít nhiều liên quan đến Quảng Ngãi như “Phủ biên tạp lục”, “Đại Nam thực lục”, “Đại Nam liệt truyện”..., dưới thời Nhà Nguyễn, hai công trình địa chí quan trọng trong đó có viết riêng về Quảng Ngãi là “Đại Nam nhất thống chí” và “Đồng Khánh dư địa chí”.