Những nét văn hóa độc đáo trong nữ phục của người Lô Lô đen

Người Lô Lô đen, một nhánh thuộc dân tộc Lô Lô - là một trong những dân tộc thiểu số rất ít người sinh sống chủ yếu tại huyện Bảo Lạc, tỉnh Cao Bằng hiện còn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa bản sắc dân tộc. Trong đó, trang phục truyền thống là điểm nhấn độc đáo.

Trang phục của người phụ nữ Lô Lô đen

Khác với nhiều dân tộc, trang phục của người phụ nữ Lô Lô đen không sặc sỡ, lộng lẫy mà chủ yếu được trang trí từ những mảnh khâu tay nhiều màu hình tam giác, hình vuông tượng trưng ghép lại ở dọc thân áo sau. Trên mảnh ghép là đường chỉ thêu mô phỏng thiên nhiên, con vật gần gũi trong đời sống hằng ngày.

Những đường nét tinh xảo, tỉ mỉ, thong thả, an nhiên cũng như đời sống của họ. Vì đó là công việc hằng ngày, trong những lúc nhàn rỗi của các cô, các chị. Khi được hỏi về ý nghĩa hình ảnh, đường nét trên y phục, họ hồn hậu trả lời: Người già khâu thế giờ mình cũng khâu thế”. Nhưng dường như mọi người đều cảm nhận, đường kim mũi chỉ từ đời này sang đời khác đã trở thành dấu ấn nghệ thuật trang phục, là mạch huyết văn hóa của người Lô Lô đen.

Điểm nhấn độc đáo trên nữ phục Lô Lô đen còn ở cách phối 4 gam màu xanh, hồng, đỏ, tím như hào quang vũ trụ, trên cánh tay và cửa tay áo.

Nữ phục của người Lô Lô đen không chỉ có giá trị thẩm mỹ, phản ánh tâm hồn phong phú, thế giới quan của họ mà còn thể hiện nét đẹp chịu thương chịu khó, khéo léo, tinh tế của phụ nữ Lô Lô đen qua những đường khâu đáp, thêu thùa. Thậm chí, còn là tiêu chí để người đàn ông Lô Lô đen chọn vợ khéo léo, hay làm.

Ngoài y áo được trang trí, cầu kỳ, tinh tế, nón lá là thứ không thể thiếu được trong trang phục của người phụ nữ Lô Lô đen. Nón lá trước hết là sản phẩm thủ công độc đáo, thể hiện bàn tay tài hoa, khả năng thẩm mỹ của nghệ nhân, đậm nét văn hóa của người Lô Lô đen.

Nón lá chia ra làm hai loại. Nón đi chợ, lễ hội, hay trong nghi lễ tâm linh thường được làm cầu kỳ hơn nón đi làm nương rẫy, từ việc chọn lá, đan và trang trí. Nguyên liệu chính để làm nón lá là trúc, mây và tre. Trúc và tre phải chọn cây chắc, khỏe, dóng đều và cứng để chẻ thành nan nhỏ và nan to. Sợi cước được tách thành sợi và phơi khô từ lõi cành hoa một loại cây gần giống cây moóc (tiếng địa phương là "rò xí").

Dáng nón hình tròn, khum nhẹ, có đường kính khoảng 50 cm. Việc đan bện nón là cả một nghệ thuật, rất công phu, tỉ mỉ. Mặt trên từ đỉnh chóp nón có 5 sợi nan mây gập đôi và kết lại với nhau, rồi chia đều từ đỉnh nón kéo hình dẻ quạt làm trục chính, các sợi nan đan lại với nhau tạo mắt lưới hình ngũ giác nhỏ, đan theo vòng tròn đồng tâm từ đỉnh chóp xuống khoảng 20 cm thì bắt đầu dùng nan trúc vót tròn, uốn cong làm 2 nẹp và dùng "rò xí" buộc lại. Tiếp đó, dùng nan mây đan mắt kín hình chữ thập chạy theo vòng tròn, có độ rộng khoảng 5 cm.

Mặt trong của nón lót một lớp lá cây mai (cùng họ với tre) phơi khô và lót thêm một lớp ni lông để tránh thấm mưa. Nan mây được đan một lớp lưới mắt ngũ giác đúng khuôn của mặt trên nón và ép vào để lá mai được gắn cố định. Từ đỉnh chóp, các thanh nan dọc được nẹp vào tỏa đều ra vành nón, được buộc giữ với nhau bằng các nan trúc tròn tạo tia như mặt trời. Thanh nan dọc được làm từ trúc đen - loại trúc rất hiếm, mọc ở vùng núi có độ cao trên 1.300 m.

Phía trong mặt nón trang trí cầu kỳ. Trước đây, người Lô Lô đen lấy cánh của con bọ cánh cam, nhưng hiện nay họ dùng những mảnh gương nhỏ tạo sự phản quang lấp lánh. Dây nón được trang trí bằng chỉ hoặc len nhiều màu se lại, buộc 4 góc làm quai và buông thõng 2 tua dài. Do cấu tạo của nón và nhất là cách búi tóc của người phụ nữ Lô Lô đen, nên khi đội nón, móc quai sẽ ra sau gáy.

Nón lá gắn bó chặt chẽ với đời sống đồng bào Lô Lô đen trong nhiều không gian sinh hoạt, khi lên nương, lúc đi chợ, lễ hội. Có điều hết sức độc đáo là, nón lá còn là một vật dụng không thể thiếu trong bất cứ nghi lễ tâm linh của người Lô Lô đen. Dù là việc hỷ hay việc hiếu. Dù trong phạm vi gia đình hay cộng đồng thôn bản.

Trang phục của người Lô Lô đen hài hòa về màu sắc, tinh tế về đường nét trang trí, phong phú về phụ kiện. Song, yếu tố tạo nên sự hấp dẫn, độc đáo, riêng biệt trong trang phục của họ, chính là ở đường nét tinh xảo trên những mảnh ghép nhiều màu dọc thân áo sau, nghệ thuật phối hợp sắc màu tượng trưng hào quang vũ trụ ở cánh tay áo và đặc biệt là nón lá. Các yếu tố này, trong chừng mực nào đó, có thể xem là những dấu hiệu nhận diện đặc trưng bản sắc văn hóa của dân tộc Lô Lô đen.

*Bài viết là sản phẩm của Đề tài nghiên cứu “Xây dựng mô hình sinh kế gắn với bảo tồn văn hóa truyền thống cho cộng đồng một số DTTS có điều kiện khó khăn khu vực miền núi phía Bắc”. MS: ĐTCB.UBDT.05.22.24

Phạm Thị Phương Thái – Trường Đại học Khoa học (Đại học Thái Nguyên)

Dân tộc và Phát triển - 01/03/2025